►►►

- Էլի ծերությունից էր խոսում,- ասաց Ալինան:- Ավելի սարսափելի բան չկա, ասաց, քան այն, որ գիտես, որ արդեն ծեր ես: Ասում է՝ բոլորն ասում են ամուսնացիր, բա ո՞նց ամուսնանամ, ասում է, հիմա փոխադարձ սե՞ր կա որ,- սրտանց ծիծաղեց Ալինան։- Ոտի մեկը գերեզմանում՝ փոխադարձ սիրուց է խոսում, մոխրվես դու։ Գիտե՞ք  էլ ինչ ասաց,-նորից ծիծաղեց  Ալինան իր անբռնազբոս ծիծաղով,- ասում է՝  Աթանես Սենալը մի կարգին բանաստեղծ չէր, բայց, տես, որտեղ է թաղված՝  հայկական գերեզմանատան մուտքի մոտ: Մի դրա բախտին նայիր, ասում է:

- Աթանես Սենալն իրենից տասնհինգ տարով փոքր էր, կամավոր ռազմաճակատ է մեկնել ու իրենից էլ հազարապատիկ լավ բանաստեղծ էր: Մեռած մարդկանց էլ է նախանձում, ի՞նչ փչացած մարդ է: - Լորաննան շրջվեց Ալինայի կողմը: - Ալինա, բախտդ բերել է, ազատվել ես նրանից: Հրավիրում եմ, գնում ենք պաղպաղակ ուտելու: ''Գրական Ադրբեջանի'' վերջին համարում բանաստեղծություններս տպագրվել են, խմբագիրն ասաց, որ հանդեսի տպաքանակն այս տարի տասներկու հազար է, բայց կասկած չունի, ասաց, որ իմ բանաստեղծությունների շարքը տպագրելուց հետո տպաքանակը եկող տարի կհասնի տասնհինգ հազարի։- Նա ծիծաղեց, ավելացրեց,- այնպես որ, հոնարար եմ ստացել, ես եմ վճարում։  Հանուն քո խաթեր, Ալինա:

- Ոչ, ես պիտի վճարեմ,- առարկեց  Ալինան:

- Մի վիճեք, ինքս կվճարեմ,- ասացի ես: - Մի քանի տուգրիկն ինչ է, որ ես ափսոսամ Ալինայի համար։Վեր կացեք:

- Ոչ՝ ես,- դարձյալ ընդդիմացավ   Ալինան:

Դուռն անսպասելիորեն բացվեց, ներս մտավ Թելման Կարաբաղլի-Չալյան–Սալվադոր Դալին՝ դեղին փողկապով, չգիտես ումից վերցրած չվառած սիգարետը մատների արանքում, մազերը ցից:

Մշտական միջանցքում կանգնած՝ որևէ մեկից սիգարետ խնդրելու, մշտական պատրաստ՝ ծամածռված շուրթերով ժպտալու, կորամեջք խոնարհվելու, գլուխ տալու աջ ու ահյակ, կամացուկ բամբասելու դիմացից եկողին. ''Օ՜հ, վա՜ր գիդաք դա հինչ փիս մարթ ա, ագնոցավոր օխցա, օխց'', և դարձյալ, մինչև գետին քծնաժպիտ խոնարհվելով այդ նույն մարդուն՝ ''նեջյա՞ սյան, ազիզըմ''* ու դարձյալ, նրա անցնելուց հետո՝ ''ու՜հ, թույնավոր գյուրզա օխցա, օխց''։

- Էս հի՞նչ գռիվ ա,- հարցրեց նա խոր ընկած աչքերը վազեցնելով սենյակում ու մի այնպիսի  ստրկամիտ ժպիտով, որ չէր հասկացվում՝  իսկապես ժպտու՞մ է, թե ուզում է լալ:

- Թելման Հայրապետովիչ, կռիվ չկա, վեճ է,- ասաց Լորաննան և հանկարծակի առկայծած  ինչ-որ մտքից պայծառացած դեմքով ավելացրեց,-  հոդված ենք ստացել, դրա շուրջն էր վեճը: Եվ դու, որպես հին դատավոր ու դատախազ, պետք է քո  հեղինակավոր կարծիքն ասես՝  արժե՞ այն հաղորդել ռադիոյով:

---------------------

 *նեջյա սյան, ազիզըմ (ադրբ.).- ինչպե՞ս ես, թանկագինս

- Ես՝ բադրասդ,- ասաց Թելմանը սպասողական դիրքով ու դեմքին մտածող մարդու արտահայտություն տալով:

Լորաննան իր սեղանի վրայից ինչ-որ մեքենագիր թղթեր վերցրեց, մի երկու վայրկան պահեց աչքերի դեմ:

- Սա, ճիշտն ասած, հոդված էլ չէ, որպես այդպիսին, դոկտորական դիսերտացիայից մի գլուխ է՝  նվիրված ժողովուրդների բարեկամությանը:  Հեղինակը հայտնի մարդ է, դոցենտ:

- Գարևոր չի, գարթա:

- Կարդում եմ, սկիզբն ուշադիր լսիր:

Թելմանը համակ ուշադրություն դարձած լսում էր:

- Վարդանանց պատերազմի ժամանակ Երևանի բերդի գրավումը իրականացվեց ռուսական բանակի, հայ կամավորական ջոկատների և  վրացական միլիցիայի  անձնազոհ մարտիկների արյան գնով, -  դանդաղ, բառ առ բառ շեշտելով կարդաց Լորաննան, հետո  աչքերը  բարձրացրեց, նայեց Թելմանին: - Արժե՞ շարունակել:

- Պա, իհարգե,- անվարան ասաց Թելմանը: -Պա, ոնս չարժի, ժողովուրթների պարեգամություն ա, չէ՞:

- Իմ կարծիքով,- ասաց Լորաննան, և ես զարմացա, թե նա ինչպես էր կարողանում հանգիստ ձևանալ, թե իրոք ինչ-որ նյութ է կարդում, - ահա այստեղ, ուր խոսվում է վրացական միլիցիայի մասին, պետք է խոսվի նաև  ադրբեջանական միլիցիայի սխրագործությունների մասին:

- Ջիշդա,- գլխով արեց Թելմանը: -Մալադես, գլոխդ լավ ախշադումա, խելունք ըս նգադալ։

-Լսիր շարունակությունը. այդ ժամանակ, այսինքն՝ չորս հարյուր հիսունմեկ թվականին, երբ ռուսները, հայ կամավորականները, վրացական և…ավելացնենք այստեղ՝ ադրբեջանական միլիցիայի մարտիկները, հերոսաբար կռվում էին  բերդի պարիսպների մոտ, Հայաստանը դեռևս գտնվում էր Պարսկաստանի և Թուրքիայի լծի տակ:

- Դա ջիշդ չի,- մտազբաղ, աչքերը առաստաղից իջեցնելով, իմաստուն տեսքով ասաց Թելմանը: «Փառք աստծո, վեջապես  հասկացավ»,- մտածեցի ես:

- Հատկապես ի՞նչը,- վարանոտ հարցրեց Լորաննան՝ կրքոտ բերանը կիսաբաց, խաժ աչքերում ծիծաղ:

- Բեդի լինի՝  ծա՜նդր լուձի դակ,- ասաց Թելմանը:

- Ապրես,- գովեց Լորաննան,- դա կուղղեմ, մնացածը ոչի՞նչ, կարելի՞ է հաղորդել: Ամբողջ  հոդվածն  այս մակարդակով  է գրված:

- Ամբայման,- իր հեղինակավոր կարծիքն ասաց Թելմանը,- իրեք ազկերը միասին՝  ճագադ-ճագադի դված գռվում են, խելունք հոտվաձ ա, լավ գանարար բիդի տալ:- Ձեռքը դնելով լերկ գլխին, նա ավելացրեց,-հոկնաձ եմ, շադ հոկնաձ եմ, էս քիշեր չեմ քնալ, էրեխոսը համար կիրք եմ կիրում, էրգու հայրուր վասունվես էճ կիրալ եմ, մնասալ ա հայրուր տասներգուսը։

Լորանան ժպտուն հետաքրքրասիրությամբ նայեց նրան։

-Ի՞նչ գիրք է,- այնուամենայնիվ հարցրեց նա։

-Գռվի մասին, բադերազմ,-երազկոտ, աչքերը կիսափակ   մրմնջաց նա,- երգու զորքեր գադաղաձ իրար վրա գրագում են... հյունի գորիզներով։

Լորանան կարկաչուն ծիծաղեց, ասաց։

-Թելման, կներես,  մի բան եմ ուզում հարցնել:

- Դու քու էդ ղաշանգ աշկերովդ  ինձ մի նայի,-  կռվի ահեղ դաշտից վերադառնալով առօրյա կյանքին,  արտասանեց Թելմանը: - Ղաշանգ աշկերիցը էլ վախում եմ:  Սև օխցից վախաձ մարթը՝ սև չաթուից էլ ա  վախում։ Ասա, հի՞նչ ես ասում:

- Ճիշտն ասա, Թելման, դու դպրոցն ավարտելուց հետո՞ ես համալսարան մտել, թե հենց ուղղակի մանկապարտեզից:

-Այ ախճի,- ջղայնացավ Թելմանը,- խելք չունիս՝ թաքավոր ես, բադերազմի դարիներին հի՞նչ մանգաբարդեզ, հինչ պան, էն սով ժամանագ  մանգաբարդեզ որդեղա՞ն: - Ասաց ու գնաց դեպի դուռը, հետո, դռան մոտ շրջվեց, ասաց.- փորս ու գլոխս  շադ փիս սավում ա, առավոդը  գանուխ  քինասալըմ  դոխտուրի մոդը,  լավ դոխտուր ա, վաղուսվա հինգերներ ենք, մի դեղահադիկ երգու գես արեց, դվես ինձ, ասում ա՝ սա գլոխի համար ա, սա՝   փորի, բայս նայի, ասում ա, որ   հանգարձ  չխառնես։ Խմալ եմ, բայց օգուդ չի դամ,  էլի սավում ա։ - Ասաց, գլուխը վշտագին օրորելով դուրս եկավ, մոռանալով, թե ինչու էր եկել:

Ելնելով միջանցք, մենք քայլեցինք դեպի վերելակ ։

-Այդ ցնորված մանկուրտին գիտե՞ք ինչի են հանել դատախազի պաշտոնից,-ծիծաղելով ասաց Լորաննան։- Ռեստորանից հետո խմած, առանց խմելու էլ խեղկատակի մեկն է, պատկերացրեք՝  խմած ժամանակ ինչ վիճակում պիտի լինի, գլխարկն իր գլխին՝ հանդերձապահից պահանջել է գլխարկը, սպառնալով միլիցիայի կարգախումբ կանչել ու կալանքի ենթարկել բոլոր աշխատողներին։ Շրջկոմի առաջին քարտուղարը հրավիրում է իր մոտ ու ասում՝ որպեսզի վաղը չտեսնեմ քեզ շրջանում։

Մենք վերելակի չսպասեցինք, ոտքով սկսեցինք իջնել առաջին հարկ։ Երրորդ հարկում, կիսամութ միջանցքի հենասյան ետևում, երկու հոգի կանգնած զրուցում էին։ Լորաննան դանդաղեցրեց քայլը, չգիտես ինչու, ուշադիր նայելով այդ երկուսի կողմը։ Ես նույնպես ակամա ետ նայեցի. մեր աշխատակից Գևորգ Աղաջանյանն էր մեկը, մյուսը՝ կանգնած էր թիկունքով դեպի մեզ։ Գևորգը, դա պարզ երևաց, փորձ արեց անցնել հենասյան ետևը, բայց, ըստ երևույթին, հասկացավ, որ նկատել ենք իրեն, շփոթմունքը թաքցնելու նպատակով, սկսեց կենսախինդ  տոնով.

-Այս ո՞ւր ենք գնում այսպես խմբովին, ինձ էլ տանեիք ձեզ հետ կամովին։

-Այնտեղ, ուր գնում ենք՝ տեղ չկա քեզ համար,- չգիտես ինչու, սառնորեն վրա բերեց Լորաննան։

-Ինչո՞ւ,- գլուխը թեքած՝ շինծու զարմանք արտահայտեց Աղաղջանյանը։

-«Ինչուի»  պատասխանն ինքդ մտածիր։

-Նեղացնում ես, Լորիկ, կաղաչեմ՝  մի կոտրիր այն սիրտը,  որի մեջ դու ես... - իբր իրոք նեղացած, բայց նույն շինծու ժպիտով՝  նա շարունակեց,- մի՞թե չգիտես, Լորիկ, որ ինձ համար աշխարհում ամեն ինչ քեզնով է ծաղկում ու բուրում, առանց քեզ՝ գիշերն աննինջ, օրս՝ անցնում է տրտում։ Գևորգն է սա քեզ ասում, հավատա, առանց քո սիրուն անունի՝ արևն անգամ հմայք չունի…

Առեղծվածային կիսաժպիտով՝ Լորաննան լուռ նայում էր նրան։

-Օվսաննա մի երգիր ինձ,- ի վերջո ասաց նա,- գնա Նորա Բաղդասարյանին երգիր, նա քեզ գուցե հասկանա,  ամուսնացած կին եմ ես...

-Ա՜խ, դու ամուսնացած, ա՜խ, դու ուրիշի սիրած,- շարունակեց Աղաջանյանը նույն ոգով,- իսկ ես մենակ ու անտեր, ա՜խ, երազ իմ կորած, ա՜խ հույսի կանթեղ իմ մարած…

Վերելակն անսպասելիորեն կանգ առավ երրորդ հարկում, մի կին դուրս եկավ այնտեղից, մենք արագ մտանք ներս։

-Տանել չեմ կարող ծախու սրիկաներին։ Գիտե՞ք ում հետ էր կանգնած։

-Ո՞ւմ հետ էր,- հետաքրքրվեց  Ալինան։

-Թելմանի կնոջ սիրեկանի՝ Սաֆար Ալիևի հետ։

-Տեսնես ո՞ւմ ոտքի տակն էր քանդում,- վշտոտ արձագանքեց  Ալինան։

Մենք դուրս եկանք փողոց, անցնելով լայն պողոտան, մտանք զբոսայգի և զրուցելով գնացինք սրճարան՝ պաղպաղակ ուտելու:  Մենք գտանք, որ նախկինի այրող հուշերից, նենգադավ Գևորգ Աղաջանյանից ու  խեղկատակ Թելման Կարաբաղլի-Չալյանից  հետո սառը պաղպաղակը սփոփիչ դարման է:

Այդպես էլ կար:

Իմ օրերը, այո, չէին անցնում՝ թռչում էին, ինչպես իմ սիրավառ սիրտն էր անդիմադրելի  մղումով թռչում իմ չքնաղագեղ Ռենային ընդառաջ:

Արար աշխարհ՝ մարդիկ, որ ահա լողանում էին ծովում, ուրախ ձայնում իրար, ծիծաղում՝ ճողփյունով ընկնելով զովասուն ջրերի մեջ, բարձր ու ջինջ երկնքով հարավից հյուսիս անցնող կռունկների անկյունաշար շղթան՝ կարոտակեզ կանչերով, ժայռի բարձունքին համրորեն  կանգնած մենավոր բարդին, որ ճկվում,  թեթև տարուբերվում էր մեղմ զեփյուռից, և նրա տերևներն անընդհատ թրթռում էին, ամեն ինչ նոր իմաստ էր ստանում Ռենայի ներկայությամբ: Մինչ նա այս ամենն անըմբռնելի էր ինձ համար, իսկ հիմա... ես այնքան երջանիկ եմ, որ չեմ կարող մտածել անգամ, թե այս երջանկությունը կարող էր չլինել:

Ամբողջ Ապշերոնում Բիլգիան* միակ տեղն է, ուր ծովափը ժայռոտ է, և մենք այստեղ եկանք  լողանալու ու քաղաքից դուրս, ծովահայաց ժայռերի վրայից դիտելու անեզր ու անկնճիռ մաքուր ծովը, որի լազուր շողշողուն մակերեսին այս ու այնտեղ կոտորակվում, ճերմակին էին տալիս միանգամից հայտնվող ու կրկին անհետացող թափանցիկ արևով ողողված մեղմափրփուր կոհակները: Արծաթափայլ այդ կոհակները, հետզհետե փշրվելով,  համբուրաձայն աղմուկով լիզում էին ափամերձ քարերը:

Մենք մարդկանց աչքից հեռու, ժայռերի մոտ էինք լողանում, որովհետև ես չէի ուզում, որ ուրիշ որևէ մեկը նայեր Ռենային: Երփներանգ լողազգեստով ու «Մակնամարա» արևապաշտպան շքեղ ակնոցով, դեռևս չչորացած ջրի լուսավոր կաթիլներով առձիգ մարմինն արևայրուկից շոկոլադագույն, ծաղկապատվաստման գեղեցիկ հետքը գեղեցիկ թևին՝ սքանչելի էր նա։ Ամրասրունք բարձր ոտքեր, նրբենի ուսեր ու լողազգեստի տակից պրկված գեղանի կուրծք, առասպելական բարակ մեջք ու նրբագեղ բերան՝ գրգասուն բոսոր շուրթերով. ասես ամբողջ լողափը շրջվեց մեր կողմը, երբ մենք հայտնվեցինք այնտեղ: Նրա ստվերն անգամ գեղեցիկ էր:

- Գնանք ժայռերի մոտ, այնտեղ մարդ չկա,- ասացի ես: Իմ աննման Ռենան ակնթարթորեն հասկացավ իմ հոգու խռովքը և, դեմքին  մի  չքնաղ  հեզություն ու նրբություն, ժպտալով ասաց.

- Գնանք:- Եվ դրա համար ես անչափ երախտապարտ էի

         ------------

         *Բիլգիա.- Լողափ Ապշերոնի թերակղզու համանուն ավանի՝ Բաքվի արվարձաններից մեկի հարևանությամբ

նրան: Ես այդ գողունի հայացքները որսացի նաև խորովածանոցում, դա միանգամից ալեկոծեց ինձ։ «Ռեն, եթե իմանամ,- կամացուկ, մի տեսակ խռպոտության փոխված ձայնով արտաբերեցի ես, շնչահեղձվելով իմ ներսում հետզհետե հորձանք տվող ամենակուլ կրքի ու խանդի խառնակ զգացմունքից,- եթե իմանամ, թե մեկի ձեռքը կպել է մարմնիդ, դանակով կկտրեմ այդ տեղը» ։ Ռենան, գրկելով իմ թևը, շշուկով ասաց.

       -  Եթե ես քեզ հետ եմ,  ուրեմն ինձ հարկավոր չէ ոչ ոք։  Նա չէ երջանիկ,  ով շատ երկրպագուներ ունի։  Այլ նա,  ով ունի մեկը,  որից բացի  ոչ ոք պետք չէ նրան։  Մի խանդիր ինձ, Լեո, հասկացիր, ես երբեք ու ոչ մի անգամ այնպիսի բան չեմ անի, որ  վիշտ պատճառի քեզ:

Այդպես ասաց Ռենան ինձ այն ժամանակ:

Մենք խոսում էինք հազար ու մի բանի մասին՝ կարևոր ու անկարևոր, շարունակ մի թեմայից անցնելով մյուսին, անհոգ ծիծաղով՝ իրար վրա ջուր էինք ցողում, արևի ու տաք ավազների միջով ձեռք-ձեռքի վազելով՝ մեզ նետում էինք ջուրը,  մրցության մեջ մտած՝ ափից ահագին հեռանում ու նորից առաջկտրուկ ետ էինք լողում, կրկին  մրցելով, թե ով առաջինը կհասնի ափ:

Հետո մենք խոսեցինք Զիգմունդ Ֆրեյդի  հոգեվարժության ըմբռնման մասին, ես ասացի, որ  համաձայն եմ Ֆրեյդի այն կարծիքին, ըստ որի  նախնադարյան մարդը շարունակում է ապրել մեր հոգեկերտվածքի անգիտակցական ոլորտում և ամեն մարդ օժտված է բնածին ագրեսիվ բնազդներով, ավերելու հակումներով:

Ռենան առարկեց ինձ, նա գտնում էր, որ ես դրանով իսկ արդարացնում եմ բռնությունը,  ագրեսիան, ավերելու և սպանելու անասնական բնազդները: Նա օրինակ բերեց Ռասկոլնիկովին, հարցնելով, թե որտե՞ղ են նախնադարյանն  ու անգիտակցականը  նրա արարքների մեջ, նա մարդ է սպանել, երկու կնոջ, նա ասում է, որ ես ոչ թե նրանց, այլ ինքս ինձ սպանեցի, այդ սպանությունից հետո նա լիարժեք մարդու պես չի կարող ապրել, բայց մենք նույնպես նախկին  ձևով ապրել այլևս չենք կարող:

Հետո նորից ու նորից խոսում էինք, Ռենայի ձայնն անուշ մեղեդի էր ինձ համար: Հետո մենք անցանք ուրիշ թեմայի՝ երաժշտության, Ռենան ասաց, որ կարող է օրերով Ռավել ու Բախ լսել, ափսոսանքով նշեցինք, որ հավանորեն անկրկնելի լիներ նաև տասներորդ սիմֆոնիան՝ «Ֆաուստի» մոտիվներով, եթե Բեթհովենը հասցներ ավարտել: Հետո գեղանկարչության ու քանդակագործության մասին խոսք եղավ, և ես  հարցրի Ռենային, գիտի՞ նա, արդյոք, որ Հայնեն գնում էր Լուվր և, ժամերով նստած Միլոսյան Վեներայի արձանի մոտ, լալիս էր անարգված մարդկային կատարելության համար։

Հետո Ռենան ասաց, որ դեռևս չի եղել Էրմիտաժում և շատ կուզենար մի անգամ՝ արձակուրդներին, մեկնել Լենինգրադ, լինել Էրմիտաժում, Ռուսական թանգարանում ու նաև, իհարկե, առափնյա այն տանը՝ Մոյկայի վրա, ուր իր վերջին ժամերն էր ապրել Պուշկինը:

«Միասին կգնանք»,- մտովի ասացի նրան, և  այդ մտքից սիրտս թպրտաց:

- Դու կարդացե՞լ ես Պուշկինի նամակներն իր սիրած աղջկա՝ Նատալյա Գոնչարովայի մորը:

Ես ծանոթ էի այդ նամակներին, կարդացել էի,  բայց հատկապես ո՞ր նամակի մասին էր նրա խոսքը՝ չգիտեի:

- Այնտեղ Պուշկինը գրում է, որ ինքը պատրաստ է մեռնելու Նատալյայի համար: Ամենավսեմ սերը,  կարծում եմ,  կարապների սերն է։  Եթե նրանցից մեկը զոհվում է,  մյուսը չի դիմանում դրան,  քարափից իրեն նետում է ծով…Դու կարող ե՞ս կյանքդ զոհել հանուն քո սիրած աղջկա,- անսպասելի հարցրեց Ռենան, կապուտակ աչքերը հառելով ինձ:

- Ռենա,- ասացի ես, շոյելով ու համբուրելով արևի ոսկով օծված նրա գեղանի ուսերը - Ես իմ կյանքը կտամ քեզ առանց վայրկյան անգամ վարանելու:

- Ես սիրում եմ քեզ։- Նրա հրափափուկ կրակե շուրթերը թեթև հպանքով անցան իմ դեմքի վրայով, կանգ առան  տոչորված շուրթերիս:- Ես սիրում եմ քեզ և դրա մեջ է իմ ամբողջ կյանքը,- շշնջաց Ռենան հազիվ լսելի:

Ես համբուրում էի այդ բառերն արտաբերող շուրթերը, և հոգիս ցնծում էր երջանկությունից:

Բարձր երկնքով կռունկների մի ուրիշ երամ էր անցնում՝  դարձյալ անկյունաշար շղթայով ու նույն թախծական կանչերով՝  կուռլու՜, կուռլու՜, կուռլու՜...

Եվ ինձ համար միանգամայն անսպասելի՝ Ռենան արտասանեց Տերյանի տողերը.

                       Չի հասկանա ձեր հոգին և ծույլ, և օտար,

                       Տաճար է մեր երկիրը՝ սուրբ է ամեն քար…

       Ես զարմացած ու հիացմունքով նայեցի Ռենային, հիշեցի Էսմիրայի խաղացկուն ժպիտով ասված խոսքերը. «Նա հիմա հայ գրականություն է ուսումնասիրում», ժպտացի՝ լցված նրա հանդեպ քնքշանքով ու երախտագիտությամբ:

- Հազարամյակների մշակույթի պատմություն ունի հայ ժողովուրդը,- ասաց Ռենան: - Ճիշտն ասած, Լեո, առաջ չգիտեի:

- Այո, հազարամյակների մշակույթ ունենք մենք,- հաստատեցի ես,- և առաջին քաղաքակիրթ ազգը եղանք, որ ընդունեցինք քրիստոնեությունը, և մեր բոլոր դժբախտություններն այդտեղից են գալիս:

- Ախր, ինչու՞, ինչու՞,- հանկարծակի ասաց Ռենան՝ շառագունած և մի տեսակ վշտագին ձայնով ու սրտառուչ անկեղծությամբ: «Նրանց տանը, ամենայն հավանականությամբ, խոսակցություններ են գնում այդ ուղղությամբ,- ցավով մտածեցի ես, -պարզապես չի ուզում ասել»:

Մի պահ լուռ էինք, ձայնի մեջ սքողված թախիծ՝ Ռենան ասաց.

- Աստված չանի, Լեո, մի բան պատահի քեզ՝ մի րոպե անգամ չեմ ապրի... – Նա քիչ դադար տվեց, ավելացրեց,- քեզ ունենալով՝ ես ունեմ ամեն ինչ, կորցնելով քեզ՝  ես կկորցնեմ ամեն ինչ:

Ես գրկեցի նրան, տաքուկ մարմինը սեղմեցի ինձ և ոչինչ չգտա ասելու: Իսկ Ռենան ասաց.

- Կուզենայի նորից այնպիսի մի տեղ լինեինք, ուր ծով լիներ, բայց և անտառներ լինեին, թավախիտ անտառներ,  և որ ծովը հեռու չլիներ, շարունակ լսեինք նրա աղմուկը,- և անսպասելի ու չարաճճիորեն ավելացրեց. – Ես հայերեն գիտեմ արդեն՝  ես ս-ի-ր-ու-մ  եմ կեզ... Ես շ-ա-ա-տ     ս-ի-ր-ու-մ  եմ  կեզ... ես մ-ե-ր-ն-ու-մ   եմ կեզ համմար...

Ես ծիծաղեցի։

-Չծիծաղես,- բռունցքներով թեթևակիորեն թմբկահարելով կուրծքս, լուսաժպիտ ասաց նա,- սխա՞լ եմ խոսում, ասա, սխա՞լ եմ խոսում։

Աստված իմ, նա շարունակ իրեն սիրել է տալիս՝ առանց որևէ պատկերացում ունենալու այդ մասին։

Ես Ռենային ավելի ամուր սեղմեցի ինձ, դողացող ձայնով  ասացի.

-Դու ինքդ էլ չգիտես, թե ինչքան քաղցրիկն ես…

Ռենայի հետ մեր հաջորդ հանդիպումը նույնպես ծովափին էր, առողջարանային Նաբրան անունով ոչ մեծ գյուղում, Բաքվից երկու հարյուր քսան կիլոմետր դեպի հյուսիս, համարյա Դաղստանի և Ադրբեջանի սահմանագծին, անտառների հարևանությամբ:

Այդ անտառներն այստեղ Կովկասյան հեռու լեռների փեշերից տարածվում, հասնում էին ընդհուպ մինչև Կասպից ծովը: Երկինք հասնող վիթխարի  ծառերով, մարգագետիններով, քչքչան գետակներով ու անթիվ, անհամար աղբյուրներով կուսական խիտ անտառներ, դրանք այնքան անեզր ու անծայրածիր էին, որ  անծանոթ մարդը չէր համարձակվում խորանալ այնտեղ, կարող էր մոլորվել  և կորչել մթին թավուտներում:  Պիոներական տասնյակ ճամբարներ կային Նաբրանում ու Նաբրանից այն կողմ, ծովափի երկարությամբ՝ մեկը մյուսին հաջորդող լեզգիական փոքրիկ գյուղերում՝  Առաջին Յալամա, Երկրորդ Յալամա, Երրորդ Յալամա, հինգից ավելի գյուղեր և բոլորն էլ նույն անունով՝ Յալամա, բայց թվերով տարբեր:

Անցյալ տարի ամռանը, ռադիոհաղորդում պատրաստելու համար, մենք եղանք  այդ ճամբարներից մեկում: Ճամբարը վրաններում էր տեղավորված, զովասուն անտառի մեջ, մի բարձրիկ տեղ, որտեղից մինչև ծով՝  մի հարյուր քայլ էր: Ամենուր մանկական զիլ ձայներ, ճիչ ու ծիծաղ էր, երգեր, որ  թնդում էին անտառով մեկ: Այդտեղ ծանոթացանք խոհարարուհի Արաքսյայի հետ: Նրանց ընտանիքը միակ հայ ընտանիքն էր  ամբողջ Նաբրանում: Սումգայիթից, հիվանդ աղջկա պատճառով, մի քանի տարի առաջ էին փոխադրվել այստեղ: Եվ Արաքսյան, և ամուսինը՝ Սարգիսը, փոքրամարմին, չնայած տարիքին, մազերը լրիվ սև մի մարդ, որը մասնագիտությամբ շինարար էր, ծեփագործ, հորս ճանաչում էին: Նրանք էլ էին Ղարաբաղից, հիսունական թվականներին  հավաքագրման եկածներից:  Տուն ունեին Նաբրանում, հենց նրանց հյուրընկալ տանն էլ ապրում էինք այդ օրերին: Մտերմացել էինք, բաժանվելիս Արաքսյան ասաց. «Երբ ուզենաք՝ եկեք, հաշվեք, որ հարազատի տուն եք գալիս»:

Ահա թե ում հիշեցի ես, երբ Ռենան ասաց, որ կուզենար  նորից այնպիսի մի տեղ լինեինք, ուր ծով լիներ, բայց և անտառներ լինեին, թավախիտ անտառներ, և դա լիներ ծովից ոչ հեռու։ Բայց ես Ռենային ոչինչ չասացի, ուզում էի անակնկալ մատուցել: Չէի ասել նմանապես, որ մեքենա եմ առնում, փողն արդեն մուծված էր, մտածում էի նրա հետ իմ մեքենայով  Նաբրան գնալ, եթե, իհարկե, Ռենային հաջողվեր թույլտվություն ստանալ տանը:

Իմ մտերիմ ընկերոջ՝ Ռոբերտի հետ, որին գիտեի  գյուղից (նրա քույր  Մարիան՝ անսահման բարի, մոր պես մեղմ ու քնքույշ, աստվածային մի էակ, իմ ուսուցչուհին էր, երբ ես գյուղում սովորում էի, և Ռոբերտը ամառները Բաքվից գալիս էր գյուղ), գնացինք  Բաքվին մերձակա Բալաջարի հանգուցային երկաթուղու կայարան՝ մեքենան ստանալու: Բայց իմ ուզած գույնը չկար, բոլոր «Վոլգաները» սև գույնի էին, ես սև գույնի չուզեցի, պայմանավորվեցինք սպասել, շուտով նորերը պիտի ստանային: Ես անհանգստացած էի, որովհետև ամառը վերջանում էր, շուտով ինստիտուտում պիտի սկսվեին պարապմունքները, և Ռենան այլևս չէր կարող ինձ հետ  Նաբրան գնալ:

- Ախպերո, իսկ դու ինչու՞ ես անհանգստանում,- սրտաշարժ ոգևորությամբ ասաց Ռոբերտը: - Ես իմ գազան «Ժիգուլիով» ձեզ երկու, շատ-շատ՝  երկուսուկես ժամում հասցնեմ Նաբրան:

- Իսկ ես քեզ խոստանում եմ չորս ձևի խորոված,- ուրախացած ասացի ես:  - Խոզի, գառան, սևրուգայի և օսետրինայի:

- Խմիչքն ինձ ավելի է հետաքրքրում:

- Ինչ խմիչք ուզում ես՝ պատրաստ եմ գնել քեզ համար:

Գործունյա, սնդիկի պես շարժունակ Ռոբերտն իրար անցավ:

- Գնում ենք: Ուրեմն այսպես: - նա  դեմքին լուրջ արտահայտություն տվեց: - Համեստ ժողովուրդ ենք,  բավարարվենք քչով՝ սևրուգա և գառան խորոված:  Մանավանդ, օսետրինան շատ է յուղալի, իսկ խոզի խորովածն ամառ ժամանակ՝ չարժե: Ախպերո, կարճ՝  սպասում եմ զանգիդ: 

Ռենային հաջողվեց համոզել մորաքրոջ աղջկան՝ Դիլարային, (նա քաղաքի հեռավոր արվարձաններից մեկում՝  Բինաղադի ավանում էր ապրում և, բարեբախտաբար, հեռախոս չուներ, ստուգել չէին կարող)  աշխատանքի վայրից զանգել Ռենայի մորը և խնդրել, որպեսզի  Ռենան մի օրով մնա իր մոտ: Ռենայի մայրը դժկամությամբ, բայց համաձայնել էր, պայմանով, որ կիրակի երեկոյան ժամը ութից ոչ ուշ Ռենան տանը լինի:

Ռոբերտն իր խոսքի տերը եղավ. մենք Նաբրան հասանք  համարյա երկուսուկես ժամում:

Արաքսյան՝ լղար, երկար, մազերը ծոծրակին ոլորած, իրենց բակի ճյուղատարած ընկուզենու՝ փողոցի վրա սփռած ստվերում կանգնած, խաչած թևերը փորին, ասես մեզ էր սպասում:  Բայց հանկարծակիի եկավ, երբ Ռոբերտը մեքենան արգելակեց նրա մոտ:     Զարմանքն ու շփոթմունքը նա մի պահ չկարողացավ թաքցնել, հետո վերգտավ իրեն, չորուկ դեմքը սիրալիր ու հյուրընկալ արտահայտություն ստացավ։

-Բարով եք եկել,- բարեհոգի ժպտալով ասաց նա: - Շատ բարով եք եկել:

Ռենան նրան շատ դուր եկավ:

- Ի՜նչ լավ նախշուն աղջիկ է, ասես թփից հենց նոր  պոկած զրավարդ լինի,- ասաց նա՝ ոսկե ատամները բաց ժպտալով:- Մութ տեղը կանգնի՝ լույս կտա,- և նայելով Ռենային իր իմացած կիսառուսերենով ավելացրեց,- օչեն կրասիվի դեվուշկա։

 Ի պատասխան՝ Ռենան լուսաճաճանչ ժպտաց նրան։

- Ձկան հարցը ո՞նց է ձեզ մոտ,- դուրս գալով մեքենայից և աջ ու ձախից մեքենան դիտելով, հարցրեց Ռոբերտը: Նա արդեն իր տարերքի մեջ էր:

- Ձկան երկիր է՝ ոնց պիտի լինի,- նույն ոսկեատամ ժպիտով պատասխանեց Արաքսյան: - Սիրտդ ի՞նչ է ուզում՝  օսետրինա, սևրուգա, բելուգա:

- Մենք Լեոյի հետ արդեն պայմանավորվել ենք՝  սևրուգա և մի սև չաղլիկ գառ:

- Ձուկը կլինի առավոտյան շուտ, քեզ հետ մեքենայով կգնանք Երրորդ Յալամա, կբերենք: Նախօրոք իմանայի՝ կառնեի, իսկ գառը՝ երեկոյան ամուսինս կգա, կմորթենք:

Ռոբերտը գլուխը ետ գցած  երկար ծիծաղում էր:

- Մենակ էդ խոսքի համար արժեր էստեղ գալ,- դեռևս ծիծաղելով ասաց նա: - Ամուսնուդ ինչու՞ ենք մորթում, ի՞նչ է արել:

- Ամուսնուս չենք մորթում,- ինքն էլ ծիծաղելով ասաց Արաքսյան: -Թեկուզ արժե մորթել: Ոչխարը դուրսն է, պիտի բերի:

Տան ետևում, այգուց այն կողմ, խշշում էր անտառը:

Կաղնու տերևի պես եզրը կտրտած կատարը ցից, աչքը փողոցում, ճամփեզրի թանձր փոշու մեջ թավալվող իր հարեմին՝ ցանկապատի վրա հպարտորեն կանգնած, փետուրներով հուրհրատին էր տալիս շիկացած ածուխների շեղջի նման հրակարմիր աքաղաղը:

Արաքսյան արագ սեղան գցեց:

Տաքացրած թարմ կաթի բույրը տարածվել էր բակում:

-Չէ, արժե գյուղում ապրել,- ասաց Ռոբերտը: -Ինչ ուզում եք ասեք՝ արժե:

- Գյուղում ապրես, բայց չաշխատես,-ժպտալով ավելացրեց  Արաքսյան։

Ես նվերներ էի բերել, հանձնեցի Արաքսյային: Նա նեղացավ:

- Ինչու՞ եք նեղություն քաշել,- ասաց:- Անհարմար վիճակի մեջ եք դնում մեզ:

- Այս երկու բլոկ սիգարետն էլ կտաք ձեր ամուսնուն,- սիգարետները մեկնելով նրան, ասացի ես:

- Ոչ մի դեպքում,- սիգարետները վերցնելով՝ ծիծաղելով ասաց Արաքսյան: - Նրան ոչ մի տուփ չեմ տա: Օրական տաս սիգարետ՝ այն էլ «Պամիր» կամ «Ավրորա»,  ավել ծխելու իրավունք չունի:

Արաքսյայի դուստրը՝ Ալվարդը, նստած էր տան պատշգամբում, այնտեղից նայում էր իր մեծ, նշաձև թախծոտ աչքերով, ժպտում մոր խոսքերի վրա. նա տեղից շարժվել չէր կարող:

- Տասը սիգարետը շատ է,- մեջ ընկավ Ռոբերտը,- հինգն էլ բավական է:

Ռենան մոտեցավ Ալվարդին, ծանոթացան: Երկար խոսում էին, և Ալվարդը նայելով նրան, մեղմ ժպտում էր նույն գեղեցիկ, թախծոտ ժպիտով:

- Ռենա ջան, եկեք, ամեն ինչ պատրաստ է,- կանչեց Արաքսյան: - Լեո, արյունը քաղցր էդ գեղեցկուհուն որտեղի՞ց ես ճարել, ասես քաշած պատկերք լինի:

-Իսկ ի՞նչ է, Լեոն  պակա՞ս տղա է,- ինձ պաշտպան կանգնեց Ռոբերտը։

-Իսկ ո՞վ ասաց, թե պակաս է։ Պակաս չի, իրար էլ շատ լավ սազում են։ Հա, թայը թային որ չգտավ՝ հարամ է։-  Արաքսյան հիացած նայեց, ավելացրեց,- էդպիսի աղջիկներ կինոներում են ցույց տալիս մենակ:

-Կինոյից է վերցրել,- կատակեց Ռոբերտը:- Բա զուր տե՞ղն է հեռուստատեսությունում աշխատում:

- Դու էլ ե՞ս էնտեղ աշխատում,- հարցրեց Արաքսյան:

- Ե՞ս... ես ադրբեջանական հանրապետության կապի մինիստրությունում եմ աշխատում: Ուզու՞մ ես տունդ հեռախոս անցկացնեմ:

- Շնորհակալ եմ,- ժպտաց Արաքսյան: - Հեռախոս ունենք,- և դարձյալ նայեց դեպի Ռենան:- Երևում է շատ բարի սիրտ ունի,- ինքնասույզ ու խորունկ տխրությամբ ավելացրեց նա, նայելով պատշգամբի հատակին անշարժ նստած դստեր կողմը:

Ռենան  մոտեցավ մեզ, և ես նրա աչքերում,  մեկ ուրիշ աչքի համար աննկատելի, արցունքի շող տեսա:

- Մեղք է ,- շշնջաց նա,- համարյա իմ տարիքին է, տասնինը տարեկան:

- Դու այդպիսի սրտով ո՞նց ես ուզում բժշկուհի դառնալ,- կամացուկ ասացի ես,- և այն էլ՝ մանկաբույժ:

- Ինքս էլ չգիտեմ,- շշնջաց նա, գլուխը հակելով իմ ուսին:  - Տասնինը տարի, սխալ բուժման պատճառով, անշարժ  գամված է տեղում։

- Նստեք,- մոտենալով, սեղանի մոտ հրավիրեց Արաքսյան: - Ամեն ինչ թարմ է՝ կաթը, ձուն, սերուցքը, յուղն ու մեղրը։ Կաթը, յուղը, սերուցքը՝ մեր կովերն ենք կթում, ձուն՝ մեր հավերի ձուն է, մեղրը՝ մեր ճանճի մեղրն է։ Մի քիչ կերեք, հանգստացեք, հետո կգնաք ծով՝ կգաք, ամեն ինչ պատրաստ կլինի: Գալիս չմոռանաք, խանութից հաց կբերեք: Ուրիշ ոչ մի բան պետք չէ: Ամեն ինչ կա:

Ռոբերտը հիշեց, գնաց ավտոմեքենայի բեռնախցիկից հանեց ինչ բերել էինք՝ դեղնաթափանցիկ շահնա տեսակի քաղցր խաղող, ձմերուկ, սեխ, հանքային ջուր,  չմոռանալով, իհարկե, իմ «Ախթամարն» ու իր սիրած օղու՝ «Գժելկայի» շշերը: «Էս «Գժելկայից» ես  կգժվեմ մի օր»,-ծիծաղեց Ռոբերտը:

Տնամերձ այգուց անտառի վրա բացվող դռնակ կար, մեր  ետևից խնամքով ծածկելով դռնակը, մենք տոփանված խոնավ արահետով, մի քանի անգամ անցնելով հորդահոս քչքչան առվակների վրայով, իջանք դեպի ծով, որտեղից փչող մարմանդ հովը  շարժում էր մանրիկ թփերը՝ ասես շոյելով մեկ այս, մեկ այն տերևը: 

Արահետի երկու կողմերում, մինչև գոտկատեղ հասնող ծաղիկներին, թավ բզզոցով նստել էին բոռերը, որոնց ծանրությունից ծաղիկները թեքվել էին գետնին ու հազիվ նշմարելի ճոճվում էին թեթև քամուց։

Ինչ-որ տեղ, ոչ այնքան հեռու, արտույտը երգի անցավ ու լռեց։

Խոտածածկ արահետի եզրից մի երաշտահավ վեր թռավ աղմուկով և միանգամից ճկելով՝ թեք սլացավ ծառերի արանքով։ Մի մոշահավ ևս պոկվեց համարյա նույն տեղից, խոյընթաց սլացքով աղեղ տվեց լայն շրջանով, զիլ  կչկչաց ու անհետացավ մթին շամբուտում։ Շիկակարմիր մրջունները, վազքի մեջ մտած, սուրում էին ծառերի բներին, միալար երգում էին ծղրիդները,  մի թռչնակ ծլվլաց ու լռեց:

- Լեո, նայիր: - Ռենան կանգ առավ, կիսաբաց շուրթերով ժպտում էր:- Չես տեսնու՞մ:

 Ռոբերտը մեր կողմը չէր նայում, ձեռքերը բարձրացրած՝ մխրճվել էր մոշու կառչուն  թփերի մեջ, մոշ էր ուտում:

- Նայիր, մի՞թե չես տեսնում,- Ռենան, թևս մտած, ցույց էր տալիս դիմացի ոչ բարձր ծառը,  որի  սաղարթներում ցոլցլում էր արևի շողը:-  Մեզ է նայում:  Լավ նայիր,- բուռն խանդավառությամբ հրճվում էր նա:  

Ես տեսա ոչ միանգամից:  Տերևների մեջ պտույտ գալով սկսեց ծլվլալ  կարմիր բերանով բաց դարչնագույն մի փոքրիկ թռչնակ: Քիչ հեռվում կանչեց կկուն՝ խլաձայն ու թախծոտ: Նրա կանչը սրտի զարկերի էր նման։  Հետո միանգամայն անսպասելի կլկլացրեց սոխակը, որին գեղ-գեղ ձայնակցեցին դեղձանիկն ու  խլահավը, և անտառը  ծայրեծայր լցվեց  թռչունների զվարթ ծլվլոցով:

Ամենուրեք իրենց դարն ապրած ու տապալված ծառեր կային՝  անտառային խոնավությունից սլկուն, զմրուխտե թավշի պես փայլուն մամուռով ու մամուռի տակ մնացած չեչոտ սուր ոստերով։

Ծառերի արանքից շեղակի լույս էր հորդում, բացատ էր՝ ընդարձակ, քնած ու տաքուկ սաղարթախիտ անշարժ անտառով երիզված, կապտավուն երերուն մշուշի մեջ կովեր էին արածում՝ ծլնգացնելով զանգուլակները։ Բխոված ձի էլ կար այնտեղ, որ  չէր երևում, նրա երկաթե ոտնակապանքի զնգոցն էր միայն ղողանջում երբեմն։

-Այս ի՜նչ հրաշք տեղեր են, Լեո,- երանությամբ շուրջը նայելով, շշնջաց Ռենան: - Ես սա չեմ մոռանա, երբեք չեմ մոռանա…

 Ասպիրակի արբեցնող բույրը, անցած տարվա փթած տերևների, խոնավ հողի ու կուսական ծմակների նախաստեղծ սուր հոտը, կեչու աստղիկները՝ անձրևներից  գոյացած ջրափոսերում, վերսլաց կաղնիների բարձր սաղարթների արանքներից երևացող կտրատված երկինքը,- այդ ամենը հիշեցնում էր ինձ հեռու-հեռավոր  այն օրը, երբ Հայրիկի հետ գնացել էինք Կղնախաչից այն կողմ՝ Բուրջալում գտնվող իրենց հին տնատեղերը տեսնելու:

-Եկեք, սև մոշ եմ քաղել ձեզ համար,- առջևից կանչեց Ռոբերտը:

 Խճուղուց  այն կողմ երևաց ծովը՝  անմարդ, խաղաղ, անեզր։ Ծովն ու երկինքը միացել էին իրար, և հեռվից դժվար էր զանազանել՝ որտեղից էր սկսվում ծովը և որտեղ էր վերջանում երկինքը։ Արևի շռայլ լույսով ողողված մանրիկ կոհակները միանգամից հայտնվում, ցոլցլում էին ծովի կապտակապույտ մակերեսին, անհայտանում, կրկին հայտնվում էին, շողշողում կուրացուցիչ փայլով։

        Ռենան, թևս գրկած, այտով իմ ուսին սեղմված, հիացմունքով նայում էր։

Ծովը կանչում էր մեզ։

Ծովից վերադարձանք, երբ արևն իջել, նստել էր անտառների վրա և ծառերի բարձր կատարները վառվում, հուրհրատում էին հրացոլքի շերտավոր լույսից:

- Ի՜նչ սքանչելի տեղեր են, Լեո,- կրկին ասաց Ռենան, երախտագետ հայացքով նայելով ինձ:- Կյանքում երբեք չեմ մոռանա... Մի՞թե այսպիսի վայրեր կան մեր հանրապետությունում՝ չգիտեի:

- Իսկ եթե Բելոկանում լինես, կամ Լերիկում, Լենքորանից հիսունհինգ կիլոմետր դեպի լեռները: Գիտե՞ս ինչ տեղեր են: Հրաշք:

 Մենք գնացինք խանութի կողմը՝ հաց առնելու: Ռենան ու Ռոբերտը մնացին դրսում, ես մտա ներս: Այստեղ ամեն  ինչ կար, խառն ապրանքի խանութ էր՝ ներծծված գյուղական խանութներին յուրահատուկ նամշահոտով։ Գնեցի հացը, աչքի անցկացրի մյուս իրերը:  Եվ այստեղ, ցուցափեղկին  ֆրանսիական օծանելիքներ տեսա՝ «Շանել  № 5»:  Ինչքան ժամանակ  էր՝ որոնում էի Էսմիրայի համար: Ռենայի համար «Քլիմա» գնեցի. դա նրա սիրելի օծանելիքն էր, քաղաքում դժվար էր ճարվում: Եվ, օվ՜ զարմանք, գործակատարուհին  գեղեցիկ մի կուլոն ցույց տվեց ինձ: Ոսկյա կուլոն էր՝  կենտրոնում մոտ մեկ քառորդ կարատ կապուտաչյա ադամանդ: Շատ նուրբ աշխատանք էր, ես նույնիսկ չկարողացա թաքցնել հիացմունքս,  որովհետև Ռենայի համար ծանոթ ոսկերիչի մոտ հատուկ պատվերով ''Լյուչիա'' գործվածքի ոսկյա շղթայիկ վաղուց էի գնել, բայց կուլոն չէր հաջողվում գտնել: Առա և բարձր տրամադրությամբ դուրս եկա: Ռենան, հայացքը խանութի դռանը, սպասում էր, ինձ տեսնելով, լայն ժպիտը ծաղկելով տարածվեց դեմքին, ասես երկար ժամանակ ինձ չէր տեսել:

- Հացի հե՞րթ էր, ինչ է, - զարմացավ Ռոբերտը:

- Ռենա, տես քեզ համար ինչ եմ գնել,- մանրանրբին տուփը բացելով, ուրախ ասացի ես: - Տես ինչ սիրուն է: Սիրուն է, չէ՞:

- Սիրուն է,- շնչահատ հիացմունքով գովեց Ռենան և, ամռան արևի պայծառ ցոլքը կապույտ աչքերում, նայեց ինձ: - Շնորհակալ եմ, սա ես կպահեմ որպես թալիսման, -ասաց նա և, կուլոնը ձեռքի մեջ սեղմած, աչքերը փակ, աղոթքի պես կամացուկ արտասանեց.

                            Храни меня, мой талисман,

                            Храни меня во дни гоненья,

                            Во дни раскаянья, волненья,

                            Ты в день печали будь со мной…*

Ռենան բաց արեց աչքերը՝ լուսապայծառ, ջինջ, նայեց ինձ բերկրալի ծիծաղկոտ հայացքով։

-Իրոք, ի՛նչ սիրուն է, Լեո,- նորից հիացավ Ռենան, կուլոնը դրեց շուրթերին,- միշտ ինձ հետ կլինի,- քնքշանվաղուն շշնջաց նա,- և ամենուր, ուր էլ որ գնամ, ուր էլ որ լինեմ՝ մոտս կլինի, և կպահպանի ինձ չարից, միշտ կպահպանի ինձ… քեզ համար,- նա ժպտահայաց նայեց ինձ և անսպասելիորեն, խնդուն հրճվանքով միանգամից նետվեց գիրկս և, առանց Ռոբերտից քաշվելու, փափուկ տաք շուրթերով համբուրեց այտս: Հետո հանեց իմ նվիրած շղթայիկը, կուլոնը հագցրեց շղթայիկին: Ես օգնեցի նրան՝ պարանոցի վրա միացնելու հանգույցը:

- Սա քեզ, իսկ սա Էսմիրային,- օծանելիքի տուփերը մեկնելով Ռենային, ժպտալով ասացի ես: - Հիշատակ Նաբրանից:

Ռենան գորովասիրտ հայացքով նայեց ինձ, գլուխը սեղմեց իմ

--------------------

* Պահպանիր ինձ, իմ թալիսման,

Պահպանիր ինձ հալածանքի օրերին,

Եվ օրերին զղջումի ու խռովքի,

Եղիր ինձ հետ օրերին իմ վշտալի։

ուսին:

- Շնորհավորում եմ,- ասաց Ռոբերտը:- Լեո, տեսնու՞մ ես ինչ խերով ոտք ունեմ: Գնացինք: Արաքսյայի ամուսինը հիմա կգա, հարկավոր է շուտ մորթել:

- Լսիր,- ծիծաղեցի ես,- ի՞նչ եք կպել այդ մարդուն:

Ռոբերտը նոր հասկացավ, որ ինքն էլ Արաքսյայի նման է արտահայտվել, և բարձր ծիծաղեց:

Արաքսյայի ամուսինը՝ Սարգիսը, արդեն եկել էր, ընկուզենու տակ կանգնած մեզ էր սպասում: Չնայած ամռան շոգին, չգիտես ինչու, ականջավոր գլխարկով էր  նա։ Գլխարկի մի ականջը ծիծաղելիորեն վեր էր տնկված, մյուսը՝ կախված, խոսելիս երկար քուղերը ծածանվում էին։

Բարևեցինք: Ռոբերտը նրա հետ գնաց ընտրելու գառը:

-Մի բան ուտեիք մինչև խորովածը,- առաջարկեց  Արաքսյան:-  Ծովից հետո քաղցած կլինեք:

Մենք հրաժարվեցինք. քաղցած չէինք:

- Դե եկեք ձեր սենյակները ցույց տամ,- ասաց Արաքսյան ինձ ու Ռենային ուղեկցելով դեպի տան կից  գտնվող երկհարկ նորակառույց սենյակները: Անցյալ տարի, երբ մենք այստեղ էինք, այս օժանդակ կառույցը չկար:

- Տղաս է կառուցել,- անսքող հպարտությամբ բացատրեց Արաքսյան, իսկ Ռենային ասաց,- տղաս ու աղջիկս Սվերդլովսկում են ապրում:  Ինստիտուտն ավարտել են, մնացել էնտեղ: Առևտրի բնագավառում են աշխատում, երկուսն էլ ամուսնացած են: Բայց անհաջող,-հոգոցով ավելացրեց նա։

Փայտե սանդուղքներով բարձրացանք վեր։ Հյուրանոցային երկսենյականոց համարի էր նման՝ բոլոր հարմարություններով, կահավորված, այգու վրա բացվող լուսամուտներով, պատերին ու հատակին սինթետիկ գորգեր: Հեռուստացույց ու մագնիտոֆոն էլ կար:

Արաքսյան միացրեց  հեռուստացույցը:

- Դու հանգստացիր, ես գնամ Ռոբերտին օգնելու,- ասացի ես, խանդաղատանքով նայելով Ռենային: Աստված իմ, ինչքան եմ սիրում նրան, պատրաստ եմ չոքել առջևը, անհագ կարոտով համբուրել ձեռքերը:

- Գնա,- ժպտաց նա, և ես դուրս եկա, թողնելով նրանց մենակ, Ռենային՝ լուսամուտի առջև կանգնած, Արաքսյային՝   գյուղական հուշերով տարված։

... Ռոբերտն ու Արաքսյայի ամուսինն  աշխույժ զրույցի էին բռնված: Պարզվեց, որ նրանք  ծնունդով հայրենակիցներ են, երկուսն էլ Շուշիի շրջանից,  մեկը Բերդաձորից,  մյուսը՝ Քարինտակից։  Սարգիսը ճանաչում էր Ռոբերտի հորը՝  էնկէվեդեի մայոր Համբարձում Սևումովին: Ավելի ճիշտ, Սարգիսը՝  դեռ փոքր երեխա, շատ անգամ է նրան տեսել՝ կարճահասակ, մոնղոլական նեղակն մանրիկ աչքերով, թունդ հայհոյող ու դաժան մի մարդ:

-Շատ խիստ մարդ էր, ահուդողի մեջ էր պահում մեր գյուղարանքը,- պատմում էր Սարգիսը, - որ Քարինտակ՝ մեր գյուղ էր գալիս, մարդկանց սիրտն ահ ու սարսափ էր ընկնում: 

- Ի՞նչ էր անում որ, - հետաքրքրվեց Ռոբերտը: - Ծեծու՞մ էր:

- Բա ինչ էր անում՝ ծեծում էր,- խուլ արձագանքեց Սարգիսը:- Գյուղխորհրդի  գրասենյակում ում ասես՝  բանտարկում էր: Նրա ահից, ճիշտն ասած, գողություն բան չկար մեր կողմերում:

- Ինձ էլ է շատ ծեծել, բան չկա,- ծիծաղեց Ռոբերտը: - Բռնիր ոտքը: Ահա այստեղից: Կուսակցությանը նվիրված մարդ էր, ասում էին պետք է ծեծել՝ ծեծում էր:

Սև գառը գլխիվայր կախվեց կեռից: Ռոբերտը գնահատող հայացքով նայեց գառանը, դանակներն իրար քսելով սկսեց սրել:

- Բայց, մեկ է, սիրտս գյուղի վրա է,- անսպասելի ասաց Սարգիսը: -Ճիշտ է, քշեցին բերին փեզո, սակայն մեր սիրտը գյուղից չկտրվեց, մնացինք գյուղին կարոտ: Մեկ է, ես էստեղ մնացողը չեմ, քյիսըմ  գյուղ:

- Ռոբերտ,- հեռվից կանչեց Արաքսյան: - Խնդրում, աղաչում, պաղատում եմ, էդ մարդուն տարեք Բաքու, գնացքով ճանապարհ դրեք, մեղք է, թող գնա  իրենց գյուղը:

Սարգիսը ետ նայեց, խեղճ-խեղճ ժպտաց:

- Երեսուն տարի է՝ նույն խոսքն եմ լսում՝  մեր շենը կարոտեսըմ, քի-իս ըմ գի-ուղ,-բերանը թեք   ծաղրեց նա: -Գնա,- հրամայողաբար ավելացրեց Արաքսյան: - Տան գործերը ես եմ անում, բոստանը ես եմ բեջարում, լոբին ես եմ ջրում, կովերը ես եմ կթում, ձեռքովը ոչ մի բան չի գալիս, հենց վաղը շալա-քյուլադ հավաքիր ու գնա: Մի տեսնեմ՝ ինձնից բացի քեզ ո՞վ պիտի պահի:

Սարգիսը  այտը  ծուռ քմծիծաղեց բեղի տակ,   կամաց ասաց.

- Տղաս կպահի:

Արաքսյան  լսեց, չարախնդորեն ծիծաղելով ասաց.

- Տղան քոնը չի, իմն է:  Քո հույսին մնար՝  էն էլ չէր լինի, - ասաց, լիաթոք  ծիծաղեց գլուխը ետ գցած։-Աստված չաներ՝ քեզ գար, քեզ նման անբանի մեկը կլիներ: Պիտի տավարի մոտ նստեր, բերանը բաց հորանջեր: Բայց էն մեծ քաղաքում մի ամբողջ գաստրոնոմ է ղեկավարում և բոլորը գոհ են: Պատմիր նրանց, թե ոնց ես մեր տասներեք  ոչխարը գողանալ տվել:

- Էհ, զահլա տարավ,- կամացուկ, որպեսզի կինը չլսի, ասաց Սարգիսը, դարձյալ քմծիծաղ տալով բեղի տակ:

- Օրը ցերեկով ոչխարն աչքի առաջից տարել են՝ չի տեսել:

- Որ հրացան լիներ՝ չէին տանի,- արդարացավ Սարգիսը:

- Հրացանն էլ կտանեին,- համոզված ասաց Արաքսյան: - Երանի թե ոչխարի տեղ՝ քեզ տանեին: Քեզ էլ որ տանեին,- ասաց նա,- կհաշվեինք՝ տասնչորս ոչխար են տարել։-Ասաց ու բարձր ծիծաղեց։

         Սարգիսը ձեռքը թափ տվեց՝ դեմքի մի այնպիսի արտահայտությամբ, որ նշանակում էր՝  հավես չկա գլուխ դնելու քեզ հետ:

Նա Ռոբերտից սիգարետ վերցրեց, ծխեց:

- Մեր Քարինտակը հերոսական գյուղ է,- հպարտությամբ ասաց Սարգիսը: -Երգ էլ կա մեր գյուղի մասին՝

                                  Քարինտակը խոր ծյորա,

                                 Քըրքարոտ հըղեյա, ծյորա,

                                 Յարիս ըսեցեք միշտ հիշի՝

                                Կռեվներում ես կորա…

Մերս երգում ու լաց էր լինում։ Հայրենական պատերազմում ինչքան հայ է կորել՝ բոլորը Կերչում են խփվել։- Նա հուզված տարուբերեց գլուխը, մի պահ մնաց լուռ, հետո ասաց.- Քարինտակ են ասում մեր գյուղին, որովհետև քերծի տակ է, իսկ քերծի վրա Շուշի քաղաքն է: Էդ բարձրունքից քանի-քանի անգամ քարեր ու վառված անվադողեր են գլորել գյուղի վրա: Մեր գյուղացիք, իմ մերս նույնպես, իրենց աչքով են տեսել՝  1920-ի մարտին, երբ թուրքերը Շուշին վառել էին, էդ բարձրունքից հայ կանանց ու երեխաներին նետում էին անդունդ:- Սարգիսը դարձյալ հուզվեց, քիչ լռեց: - Բայց պատմության մեջ չի եղել էնպիսի մի դեպք, որ կարողանային մեր գյուղը գրավել: Քարքարոտ է մեր գյուղը, բայց սիրուն,- երանությամբ ասաց նա,- մեր գյուղացի Գերասիմ Սուլեյմանյանին, որը նամակ էր գրել  Մոսկվա՝  Ղարաբաղը Հայաստանի հետ վերամիավորելու մասին, տարան աքսոր, գյուղից տանելիս արտասունքն աչքին ասել է. «Ախ, իմ ծնող քարեր, իմ ծնող աղբյուրներ, մնացիք անտեր»:

- Աղբյուրներ շա՞տ կան ձեր գյուղում,- հարցրեց Ռոբերտը:

- Շա՜տ, և ի՜նչ աղբյուրներ՝ սառնորակ, քչքչան ու գլգլան,- ոգևորվեց ու թախծեց Սարգիսը:- Օխնա աղբյուրը, Քարե աղբյուրը, Պեխին աղբյուրը, Որսի աստված աղբյուրը, Կրմնջին աղբյուրը՝  որ մեկը թվես:  Լիպա անունով աղբյուր էլ կար, տաշած քարերով սարքած, վրան հայերեն տառերով կամար: Կռվից առաջ քանդել, քարերը տարել են Շուշի՝  ռայկոմի համար շենք կառուցելու: Հոնուտի ձորում էլ լավ աղբյուր կա, Շոր աղբյուր ենք ասում, ջրից շալք է ելնում: Աղբյուրի վրա կառուցման թիվը կա՝ 1248 թիվ: Իսկ էդ աղբյուրից վերև Ծռտեն կարանն է, շա՜տ բարձր տեղ է, թուրքերն էդտեղից նույնպես շատ հայեր են թափել ձորը, և ոչ միայն հայ, տասնմեկ ռուս կնոջ ու մի աղջկա ևս գցել են անդունդ: Դուք տեսե՞լ եք Շուշվա ավերակները,- հարցրեց Սարգիսը և պատասխանի  չսպասելով դառնությամբ ասաց,- ես տեսել եմ, էսօրվա պես միտս է, երկու շարքի քարե տներ՝ երկու-երեք, չորս հարկանի, բաց տանիքներով, կրակից սևացած պատերով: Տղաներով թութ, մոշ ու խամբար էինք տանում Շուշի, ծախում, հաշվել էինք, տետրակում գրել՝ յոթ հազարից ավել այրված տուն կար: Հետո դրանք բուլդոզերներով քանդեցին, հողին հավասարեցրին: Ի՞նչու էդպես արին՝ անհասկանալի է, կարելի էր, չէ՞, վերանորոգել: Մի ամբողջ քաղաք հողին հավասարեցրին: Անմարդկային բան էր դա: Բայց ցուցումը, ասում էին,  վերևից, Բաքվից էր եղել: Մարզկոմի քարտուղարն էդ ժամանակ Շահնազարովն էր։ Շահնազարովի օրոք է եղել։

Ռոբերտը վարժ ու արագ շարժումներով մաշկում էր գառը: Նա քերթած, հակառակ կողմի վրա շրջած  գառան մորթին մի գունդ արեց, որը շարունակ սահում, դուրս էր պրծնում ձեռքերի տակից, նայեց գիրուկ կողերին ու ճերմակ կլոր դմակին, գոհ ժպտաց:

- Ախպերո, տեսնու՞մ ես ինչ տղա եմ,- նայելով ինձ, աչքերը լայնացրած ժպտաց Ռոբերտը: - Ամեն ինչ ձեռքովս գալիս է: Գալի՞ս է, թե ոչ:

- Գալիս է,- համաձայնեց Սարգիսը, շարունակեց իր պատմությունը,- Աղա-Մուհամմեդ խանը 1795-ին  ուղիղ չորս ամիս ուզում էր գրավել Շուշին  ու էդպես էլ չի կարողանում գրավել, կատաղած գնում, կրակի է մատնում Թիֆլիսը։ Իսկ 1826 թվականին, երբ պարսկական զորքերը շրջապատել էին Շուշին, մեր գուղից մի աղջիկ, Իվետանց ազգից, ձորի ջաղացում ալյուր է աղում, քերծի ծերպերի միջով  հասցնում ռուսական   ջոկատի սովյալ զինվորներին: Քառասունյոթ օր պաշարված մարդկանց  թաքուն ալյուր է հասցնում:

- Քանի՞ տուն կա ձեր գյուղում,- հետաքրքրվեց Ռոբերտը:

- Մինչև տասնութ թիվը երեք հարյուր տասը տուն կար, հիմա դրա կեսն է մնացել: Ես որ դպրոցում սովորում էի՝ երկու հարյուր վաթսուն աշակերտ ունեինք, հիմա հարյուր քսան աշակերտ է: Որ ֆաբրիկա կար՝ շատ լավ էր, մերս էլ էդ ֆաբրիկայում էր աշխատում, ստախանովական էր: Հիմի ֆաբրիկան փակել են,- տխրաձայն լրացրեց Սարգիսը: - Որ գործ չլինի՝ մարդ գյուղում ի՞նչ պիտի անի: Դրա համար էլ գնալով մարդիկ քչանում են: Յոթ հարյուր տարի առաջ մեր  գյուղը  հայոց բանակին շատ զինվոր է տվել:  Ասկերանի կռվում չորսհարյուր ղարաբաղցիներ, որոնց մեջ նաև մեր գյուղացիք, կռվել են թուրքական   բանակի դեմ ու հաղթել: Իսկ 1919-ի ամռանը, անգլիացիների թնդանոթներով զինված մուսավաթականները հարձակվում են մեր գյուղի վրա ու էլի պարտվում: Բաքվում տասնութ թվին քաղաքը թուրքերից պաշտպանելու  համար մղված կռիվներին մեր գյուղից հարյուրից ավելի մարդ է մասնակցել: Էդ կռվում զոհված հայ հերոսները թաղված էին հայոց Մեծ եկեղեցու բակում, էն, որ հիմա  կանսերվատորիա է՝ էդ տեղում, եկեղեցին քանդեցին, գերեզմաններն էլ հետը։ Չէ, պիտի գնամ, ես էստեղ մնացողը չեմ:

- Այ մարդ, ի՞նչ ես  կոտրած գդալի պես տվել մեջը, ի՞նչ ես լեզվիդ  տալիս,- հեռվից կատաղած վրա տվեց Արաքսյան:- Ոնց որ երկու ամսական երեխան օրորոցում՝ քնած լինի, թե արթուն, սիգարետը սոսկայի պես բերանից չի հանում. մոր  փորից  էդպես պարավոզի նման  ծուխ անելով է դուրս եկել։ Վերցրու մի գործ արա, էդ անտեր գլխարկդ հանիր գլխիցդ, շամփուրները գտիր բեր, կրակը վառիր:

Սարգիսը շփոթվեց, երևի անհարմար զգաց, խեղճ-խեղճ ժպտաց՝ նայելով մեկ ինձ, մեկ Ռոբերտին։ Հետո շրջվեց, գլխահակ գնաց այգու կողմը:

Արաքսյայի մոտով անցնելիս, առանց կանգ առնելու նա ցածր կշտամբեց կնոջը.

-Ամոթ ասած բանը չունե՞ս դու։ Էս օտար մարդկանց մո՞տ էլ պիտի քեզ ցույց տաս։

-Էստեղ քեզանից բացի օտար մարդ չկա,- փութկոտ ու կայտառ արձագանքեց Արաքսյան, նվազագույնս անգամ ուշադրություն չդարձնելով նրա դիտողությանը,- մեկը կեր, մեկն էլ մատաղ տուր, որ նրանք էստեղ են, թե չէ՝ ցույց կտայի քեզ,- և միանգամայն անսպասելի, բազեի պես վրա հասնելով՝ այնպիսի թափով հարվածեց ամուսնու գլխին, որ նրա գլխարկը հրթիռի պես սլացավ  ցանկապատի վրայով։- Քեզ չե՞ն ասում  գլխարկդ հանիր,- իր արածից գոհ, սրտանց ծիծաղելով ավելացրեց նա։

Սարգիսը մի պահ գունատված կանգնեց, այնուհետև սուս, գլուխն օրորելով դուրս եկավ բակից, գլխարկը գտավ, թափ տալով դրեց գլխին՝ դարձյալ մի ականջը վեր տնկված, մյուսը՝ կախված, և,  առանց որևէ մեկին նայելու, լռին գնաց տան ետևը՝ երևի վառելափայտ բերելու

-Մինչև հինգ րոպեն կրակը վառած լինի,- ձեռքերը կողքերին կանթած՝ նրա ետևից հրահանգեց Արաքսյան։ 

- Արաքսյա,- ասաց Ռոբերտը,- քաջ նախնիներ ունեցող էդ մարդուն ո՞նց ես էդպես խեղճացրել:

- Որովհետև իմ նախնիներն ավելի քաջ են եղել,- խոսքի տակ չմնաց Արաքսյան:

Անհասկանալի էր՝ լուսնյակը մութ ծովի՞ց ելավ, թե՞ տնամերձ այգիների ետևում թաքնված էր՝ մենք  Արաքսիայի բակից նրա վեհաշուք սահանքը դեպի ամառային  մեծ, կայծկլտուն աստղերով լի  երկինք՝  միանգամից տեսանք: Բարձրանում էր լուսնյակը դանդաղ  հանդիսավորությամբ՝  իր արծաթե շողերը  սփռելով գյուղական  ամայի փողոցների ու քնած անտառների վրա: Լույսից խաբված՝ ոչ հեռու  անտառում ու հենց մեր կողքին, այգու խորքում, սկսեցին երգել հավքերը: Երգում էին ձայն-ձայնի,  առանց ընդմիջում տալու մեկը մյուսին: Ռենան ժպտում էր՝ ականջը նրանց ձայներին, երազկոտ հայացքը հեռավոր երկնքին:

Այստեղից, սաղարթախիտ ընկուզենու տակից, հեռու-հեռու աստղազարդ երկնքում առկայծող աստղերը մոտ էին թվում իրար, այնինչ և՛ շողշողուն այդ աստղերը, և Մեծ արջի համաստեղությունը, որի շուրջը նույնպես անընդհատ առկայծում, մարմրում էր աստղերի բույլը, իրականում միլիոնավոր պարսեկ հեռու էին երկրից ու միմյանցից, և կապտամանուշակագույն այդ անծիր հեռուներից էին հղում իրենց  անհատնում լույսը։      Աստղացող լույսը՝   խավարում նիրհող դաշտին,  գետակին,   հավքին ու մարդուն,  և հեռվից հեռու համր թարթումով  կարծես ասելով յուրաքանչյուրին. դու մի վհատվիր,  խավարից հետո  գալիս է լույսը,  իսկ հույսը մեռնում է ամենավերջում,  շուտով,  շատ շուտով  կբացվի նոր օր՝  արևը,  լույսը և հույսը իր հետ։ 

           Հեռու հեռավոր այդ աստղացող լույսն էր հիմա արտացոլված Ռենայի լուսաշողշող աչքերում և, նայելով նրան, ես չէի կարողանում զսպել իմ հախուռն բերկրանքը նրա շլացուցիչ տեսքից և, հայացքս երկնքին, երախտիքի աղոթք էի խնկարկում մտովի առ Աստված, որ այսպիսի մեծ, անասելի մեծ երջանկություն է պարգևել ինձ։  

-Կախարդական երեկո է,- շշնջաց Ռենան, Արաքսյայի շալի մեջ փաթաթված՝ քիփ սեղմվելով ինձ. ծովից պաղ քամի էր փչում, Արաքսյան տնից շալը բերել, գցել էր նրա ուսերին: «Հանկարծ կմրսի»,- մտերմիկ հարազատությամբ շշնջաց նա:    

         - Սարգիս, կարո՞ղ ես մի բան երգել,- արդեն բավականին խմած, ասաց Ռոբերտը:

Այդ  ո՞ր խմած մարդը չի կարող երգել: Բայց, հավանաբար, Ռոբերտն ինքն էր ուզում երգել, պատրվակ էր հարկավոր:

- Որևէ մի երգ,- ասաց Ռոբերտը: 

- Պետք չի,- բողոքեց Արաքսյան: - Նա երգել չգիտի:

Ի հեճուկս կնոջ՝ Սարգիսն անսպասելի վիզը ձգեց, երգեց. «Ափսո՜ս, կյանքս, կյանքս գնաց, վերջացավ, հազար ափսոս, վաղ գարնան պես  շուտ անցավ, ջահելության հավքս, ասեք՝  ե՞րբ երևաց, ե՞րբ ծլվլաց ու ե՞րբ չվեց՝ չիմացա»:

Սրտանց էր երգում Սարգիսը և վատ չէր երգում: Չէի սպասում, զարմացած նայեցի նրան՝  փոքր-մոքր, անթրաշ, գունաթափ պիջակը թևատակի մոտ պատռված:

- Տեսնու՞մ ես ոնց է երգում,- գովեց Ռոբերտը,- իսկ դու ասում էիր՝ մորթենք: Բա էդ ձենով մարդուն կմորթե՞ն:

Արաքսյան ծիծաղեց, ասաց.

- Թաքնված տաղանդ է, տարեք, թող հեռուստատեսությամբ երգի: Փող կտա՞ն:

Ռոբերտը գլխով արեց:

-Դե որ կտան՝ ես էլ եմ երգում,- ասաց Արաքսյան և միանգամից երգեց՝ գլուխը  տմբտմբացնելով.

               Լուսնյակ  գիշեր, բոլորովին  քու՜ն չունեմ,

              Ինձ տեսնողը կարծում  է, թե՝ տու՜ն չունեմ,

              Ա՜խ, տուն չունեմ, ախ՜, տուն չունեմ...

Արաքսյան խորը շունչ քաշեց, աչքերը փակ շարունակեց՝ դարձյալ գլուխը տմբտմբացնելով.

               Տուն էլ ունեմ, տեղ էլ ունեմ,

              Մենակ սիրած յա՜ր չունեմ,

               Ա՜խ, յար չունեմ, ախ՜, յար չունեմ...

Նա հանկարծ արտասվեց և, մատներով սրբելով աչքերը, արցունքաժպիտ չանչ արեց ամուսնուն,- առ է, թաղեմ իմ փայ սիրած յարը:

Ռենան խնդումներես նայում էր:

- Քիս  իմ մեր շենը,- խմած ու խռպոտ արտասանեց Սարգիսը: - Ես մնաս չըմ ըստեղ ։

- Վեր կաց, Մոսկվա-Բաքու գնացքը Խուդաթ կայարանում ահագին կանգնում է, կհասցնես, ժամանակ կա դեռ,- ծիծաղեց Արաքսյան: - Գնա, մի երկու մուղղամմաթ կասես,   առանց փող կտանեն:

Ռոբերտն էլ երգեց, նրա երգն էլ սրտառուչ էր, իսկ վերջին բառերն արդեն սեփական հորինվածք էին: «Ա՜խ, ինչ լավ օր է,-երգի եղանակով ձգեց նա,-  տանեմ  ձեր ցավը, այսօրվա օրն է  ամենից լավը»:

Քանի գնում, գիշերվա զովն  ավելի էր զգացնել տալիս իրեն:

- Կմրսես, գնա ներս,- ասացի ես Ռենային անսահման քնքշանքով: - Արաքսյա, խնդրում եմ, տարեք սենյակ:

- Աչքիս վրա,- խնդումնասիրտ անմիջականությամբ ասաց Արաքսյան, ջահելավարի ելավ տեղից, թևանցուկ  արեց Ռենային:- Գնանք:

Ռոբերտը կրկին լցրեց բաժակները:

Սարգիսը նորից երգեց, և դա արդեն իր հայրենի  քաղցրաբարբառով էր. «Սարի սեռին մի կարմյուր թոխպ՝  կամանց-կամանց սըվացավ. մարդի բախտը ըսօր՝ կարմյուր, էքյուց, տեսեր, սվացավ,-երգում էր Սարգիսը գլուխն օրորելով։-Ըսօր ջահիլ, էքյուց պառավ, էս հինչ յամա՜ն  տնազ ա,  էս աշխարհը լյուս ցերեկավ, պեց ըշկերավ արազա: Լո՜խ արազա»:

Մենք դեռ երկար ժամանակ նստած էինք, թեպետ տեղս տեղ չեր տալիս, ուզում էի գնալ Ռենայի մոտ, պարզապես ամհարմար էի զգում Ռոբերտին մենակ  թողնել:

- Դուք ջահել եք, իսկ ես պառավեցի,- մտամոլոր ասաց Սարգիսը: - Ես գյուղիս պարտք ունեմ տալու, ինձ ծնեց, սնեց-մեծացրեց, ու ես ոչինչ չարեցի նրա համար: - Ասաց ու վիզը կրկին ձգելով երգեց. «Սայաթ-Նովա, տարիդ իլավ քառասուն, դուն մահի հիդ, մահը քեզ հիդ հաս-հաս է», - երգեց ու լաց եղավ: Հետո հանգստացավ, արդեն հանգիստ ձայնով, բայց մի տեսակ կարեկցանքով ու ներողամիտ ժպիտով  ավելացրեց.

- Տկլոր, սոված, մեր հերը ֆրոնտում կորած, երեք ախպորցով մեզ քշեցին փեզո ու հավիտյան մնացինք մեր սար ու ձորին կարոտ: Սումգայիթ շենք չկա, որտեղ աշխատած չլինեմ՝ սվաղող բանվոր եմ եղել, ծեփածո երեսապատվածք եմ արել, աբլիցովկա այսինքս, քանի-քանի շենքեր ենք սարքել, է՜, թիվ ու համբարք չկա: Բայց, դե, ո՞վ է գնահատողը, գնահատող չկա: Ի միջի այլոց, - ավելացրեց Սարգիսը,- էստեղ, Նաբրանի ծմակներում նույնպես հայկական տառերով գերեզմանատներ կան, հին-հին գյուղատեղեր, ինքս եմ տեսել... Էս կողքի Ղասումքենդում, շատ մեծ գյուղ է, Բաքվից ավտոբուս է գալիս՝ «Բաքու-Կասումքենդ», Ադրբեջանի մեջ չի՝ Դաղստանին է պատկանում, մեր հարևանն էդ գյուղից է, թաղում էինք  գնացել, գերեզմանոցում մեծ թվով սրբատաշ տապանաքարեր կան՝ հայերեն մակագրություններով։ Շա՜տ ծեր լեզգի մի մարդ ինձ ասաց, որ իրենց նախնիները հայեր են եղել։ Հա, էդ քարերից մեկի վրա, երևի հարուստ մարդու քար է եղել, հետաքրքիր գրվածք կար, միտքն, ուրեմս, սա էր՝ այսինքս, ես էդպիսին էի՝ ինչպես դու հիմի, դու կդառնաս էնպիսին՝ ինչպես ես հիմի… Տեսնում եք ինչ խոսք է։ Էհ,  ի՞նչ հասկացանք էս կյանքից, քամու բերանն ընկած չոր տերևի պես եկավ ու անցավ…-Սարգիսն անսպասելի կրկին երգի անցավ. «Կերչի հողը քար ու ղռա, գյուլլեն գլխիս կփռփռա…»:

Ռոբերտը Սարգսի հետ նույն սենյակում էին քնելու: Ի վերջո, ես նրանց թողեցի ընկուզենու տակ զրուցելիս, ինքս գնացի Ռենայի մոտ:

Լույսերը մարած էին, բայց Ռենան քնած չէր: Հեռուստացույցից հորդող լույսի մեջ, ձյան պես սպիտակ անկողնում, ներքնաշորով կիսապառկած, գլուխը բազկին հենած ինչ-որ հաղորդում էր նայում: Տեսա՝ իմ անկողինը նույնպես կից սենյակում պատրաստ էր:

- Չե՞ս քնել դեռ,- սիրով, անհուն հոգածությամբ հարցրի ես, կողպեցի դուռը, պիջակս անփութորեն նետեցի բազմոցին,  մոտեցա նրան:

Լուսափեղկը բաց էր, պարզ  լսվում էր ծովի անհամաչափ ու խուլ շառաչը:   Ինչպես սրբապատկերի առջև՝ ես չոքեցի Ռենայի դիմաց:

Սիրտս անհանգիստ, հուզումնալից խփում էր:

-Թե իմանայիր՝ կուլոնն ինչպես է սազում քո   սիրուն պարանոցին…

         - Ճի՞շտ։- Ռենան՝ լույս ճառագող մարմնով, անկշիռ ու ճկուն, կիսաբարձրացավ  տեղից, մանրիկ ալիքներով իջնող ոսկեզօծ խոպոպները ձեռքի վարժ շարժումով տանելով մի կողմ, շփոթված ժպտաց՝ քնքույշ ձեռքերով  մեղմորեն  գրկելով ինձ: -Գիտե՞ս Էսմիրան ինչ ասաց մի անգամ… Ես նստած դաշնամուր էի նվագում՝ Շուբերտի սերենադը, ինձ վրա զգացի մեկի հայացքը: Շրջվեցի՝ Էսմիրան, անաղմուկ ներս է մտել և, բազմոցին ծալապատիկ նստած, կատվիկի պես նայում է: Նրա կարծիքով, եթե ես, գրքերս, կոնսպեկտներս թողած՝ Շուբերտ եմ նվագում, ուրեմն, դարձյալ քո մասին եմ մտածում, կարոտել եմ: «Մի տանջվիր, զանգե՞մ խոսես հետը»,- ծիծաղելով ասաց նա: Եթե նա իմանար՝ որտեղ եմ ես հիմա: Լեո, ինքս էլ չեմ հասկանում՝ ինչ եմ անում, խելքս կորցրել եմ լիովին: Աստված չանի, մերոնք իմանան իմ այս արածները, երկու հարյուր քսան կիլոմետր քաղաքից հեռու, իմանան՝ գիտե՞ս ինձ ի՜նչ կանեն... Բայց ես հո երջանիկ եմ, - տաք շնչով այրելով դեմքս՝ շշնջաց Ռենան:- Ես երանության մեջ եմ ուղղակի… Չեմ կարողանում հավատալ, որ երազ չէ սա իրոք և ոչ էլ մտապատրանք, որ սա իրականություն է, որ դու, ահա, այստեղ ես, իմ կողքին, ես տեսնում եմ քեզ: Կասկածում եմ նույնիսկ, որովհետև  այսքան մեծ երջանկություն մի մարդու չի կարող տրվել:

Ես նայում էի շարունակ շարժվող նրա  ատրագույն հույր շուրթերին, շուրթերին, շուրթերին, և հոգիս ափեափ լցվում էր խանդաղատանքով:

- Անուշիկս, աննմանս,- թոթովեցի ես: - Աստված այս ինչպես է ստեղծել կնոջը, մինչև հիմա անհայտ մոգական ինչ հզոր ուժ է դրել նրա մեջ, որ նա, իր թուլությամբ հանդերձ, ամենազորեղ տղամարդուն անգամ կարող է հուզել, խեղճացնել մեն մի քնքշալից նայվածքով։ Եվ Արարչի միակ ավարտուն գործը գիտե՞ս որն է, այն, որ ստեղծել է կնոջը՝ այսքան սքանչելի, այսքան հրաշագեղ ու անթերի,- ես համբուրեցի նրա շուրթերը,- իմ քաղցրս, իմ հոգիս, բուրումնավետ մեղրախյուս է կաթում  քո շուրթերից...

Ես իմ պապակ շուրթերը չէի կարողանում կտրել ցանկագրգիռ այդ շուրթերից, հեռուստացույցի երբեմն մարող ու կրկին հորդող կարմրածիրանագույն լույսերից գունագեղված դեմքով՝ սքանչելի էր Ռենան, ես անկշտում համբուրում էի նրան, խենթանալով քաղցր խոնջանքից ու երջանկությունից, հետո լուսինը միանգամից դուրս եկավ տան ետևից, և նրա արծաթազօծ շողերը շռայլորեն  լուսավորեցին և մեզ, և ամբողջ սենյակը:

Հրաշք էր Ռենան այդ լուսնալույսի մեջ՝  ինքն էլ լուսնալույսից ելած աստվածուհի: Ժանյակավոր թափանցիկ կապույտ գիշերանոցի տակից ուրվագծվող կաթնահունց մարմինը՝ ելևէջ կորագծերով, արքայամորու պես մուգ վարդագույն պտուկներով պիրկ կրծքերը կանչում, ձգում էին: Երկար թարթիչներով կիսախուփ աչքերը, անհամբերությամբ կծկված բոցավառ շուրթերի տաք շշունջը. «Արի, արի ինձ մոտ, շուտ», նրա նրբատաշ մատների վարանոտ դողը՝  վերնաշապիկիս կոճակներին, արագացող շնչառությունը, երբ սիրագրգիռ քնքշանքով գրկել էի նրան, և իմ մարմինը զգում էր նրա ձեռքերի, քնքշանքով ու կրքով լեցուն ձույլ կրծքերի, շրջած ափսեի մեծության ողորկ փորիկի, ազդրերի, ամբողջ մարմնի արբեցնող հարազատ ջերմությունը,- այդ ամենը թվում էր երազային, անիրական: «Սիրելիս, սիրելիս, սիրելիս,- բեկբեկուն հառաչով շշնջում էին Ռենայի անարատ տաք շուրթերը,- ես քոնն եմ, սիրիր ինձ, ես ընդմիշտ քոնն եմ»,- մարող շշուկով կրկնում էր նա: Իմ ձեռքերն անհագ գրգանքով փաղաքշում էին նրա հեզաճկուն բարալիկ մարմինը, որ այնպես սքանչելիորեն լայնանում էր բարեկազմ կոնքերի վրա, ես ուզում էի սիրել նրան, ձուլվել նրան իմ ամբողջ էությամբ, մարմնով, սիրով, խանդով, կրակոտ կրքերով, զգացմունքներով ու մտքերով, իմ ծնոտը, շուրթերը, իմ  ամբողջ դեմքը քսվում էին նրա պրկված  բարձր կրծքերին, վարդագույն շրջանակներով ցցուն պտուկները խռովկան ըմբոստանում էին ասես՝ ազատվելով իմ անհագուրդ շուրթերի բռնությունից: «Լսու՞մ ես, ես քոնն եմ,- կրկնում էր Ռենան  շնչահատ, դողացող ձայնով, և նրա անուշահոտ փթթուն տաքուկ մարմինը, որ ասես մարում էր իմ ամեն մի հպումից, նույնպես  դողում էր,- իմ սիրտը քեզ է պատկանում, ես քոնն եմ, ամբողջովին քեզ եմ պատկանում, արա ինձ հետ ինչ ուզում ես...  Դու ես ինձ առաջինը համբուրել, և ես քոնն եմ հավիտյան»:  «Ոչ, ոչ, ոչ,- շշնջում էի ես, շնչակտուր հևքով անհագորեն համբուրելով նրան՝ մետաքսյա մազերի ծայրից մինչև ոտնամատները, ու վերստին ու նորից՝ նազուկ ոտնամատներից մինչև ոսկեգույն թարթիչներով զմայլուն աչքերն ու կամար հոնքերը, միաժամանակ ձգտելով կասեցնել անբացատրելի տենդով բռնկված իմ արյան եռքը: -Ոչ ոք, ոչ ոք, ոչ ոք չի կարող դիմանալ քո հմայքին, Ռենա, վարդի պես բացված քո շուրթերի դյութանքին, քո մարմնի քաղցր կախարդանքին ոչ ոք չի դիմանա»: «Դու հո դիմանում ես»։ «Դժվարությամբ, Ռեն, դժվարությամբ»:   «Գուցե չե՞ս սիրում ինձ,- տագնապած  շշնջում էին Ռենայի շուրթերը: - Չե՞ս սիրում ինձ»:  « Սիրում եմ,-  ի պատասխան տենդոտ մրմնջում էին շուրթերս,- շատ եմ սիրում, Ռենա, շա՜տ, դրա համար էլ  չեմ կարող դիպչել քեզ, քո պատիվը քո հարստությունն է, այն թանկ է ամեն ինչից»:

Ես գուրգուրում, փայփայում, խելահեղ կրքով շարունակ ու անդադար համբուրում էի իմ չքնաղագեղ Կիթերուհուն, իմ Սուլամիթին, մինչև նա քնեց՝ գլուխը իմ կրծքին: Եվ ինձ դարձյալ հուզում էր այս ամենը՝ Ռենայի քնած տեսքը՝  քնի մեջ ժպտացող մարջանագույն կոկոնած  շուրթերով, հանդարտված, հազիվ նկատելի շնչառությունը, ծղրիդների երգը՝ պատուհանի տակ, ծովի հեռացող ու մոտեցող անդադրում շառաչը՝ տան ետևում, ցանկապատից այն կողմ, ընկուզենու տերևների շարժուն շրշյունն ու խշշոցը՝ թեթև քամուց, գիշերային մշակի, այդ անտեսանելի գիշերահավքի ձայնը՝ անտառի հեռու խորքում, աքաղաղի՝ լուսայգն ավետող քնաթաթախ կանչը՝ գյուղի ծայրին, և նրա թրթռումնային բեկբեկուն զիլ արձագանքն այստեղից, Արաքսյայի բակից՝ ծուղ-րու-ղու՜… 

Առավոտյան, լույսը դեռ նոր բացված, արթնացա: Արևը դեռևս չէր երևում ծովի ետևից, բայց պատերին վետվետում էին ծիրանագույն լույսի քառակուսիները: Բազմերանգ գորգն ասես վառվում էր շերտավոր կարմիր լույսից: Ես մի թուղթ գտա, այնտեղ գրեցի Ռենայի սիրած երգերից մեկի սկզբնաբառերը. «Տխուր իմ երգով ես չեմ արթնացնի իմ գեղեցկուհուն, թող քաղցր քնի» և թուղթը դնելով նրա կողքին, փոքրիկ սեղանին, զսպանակվող գորգի վրայով անշշուկ դուրս եկա  ապակեպատ նեղլիկ պատշգամբ, իջա բակ:

 Ռոբերտն ու Արաքսյան մեքենայով գնացին մոտիկ Յալամա՝ ձուկ բերելու: Արաքսյայից թաքուն ես փող տվեցի Ռոբերտին՝ վճարելու ձկան ու երեկվա գառան  համար, Ռոբերտը չէր ուզում փողը վերցնել, բայց ես ասացի, որ կնեղանամ, և նա տեղի տվեց:

Սարգիսը նախիրն արդեն հանդ էր տարել, ու  մենք այդպես էլ նրան չտեսանք այլևս:

Այգու միջով անցա, մտա անտառ: Խոտերը ծածկված էին լուսաբացի արևոտ շողշողուն ցողով: Տերևների մեջ երգող կարմիր բերանով դարչնագույն փոքրիկ թռչնակը չկար: Գուցե կա՞ր, բայց չէր երգում: Երեկ նա հատուկ Ռենայի համար էր, երևի, դայլայլում: Հաճելի է անտառի լռությունը ոսկեվորված այգաբացին: Ինչ-որ անբացատրելի խորհուրդ կա այդ լռության մեջ: Դուրս գալով արահետից, ես խորացա անտառում։ Փտած տերևների, խոնավ հողի ծանոթ սուր հոտը, տերևների տակ թաքնված առվակի մեղմ խոխոջյունը, կեռնեխի անդադրում երգն ու կկվի  տրտում կանչը, իրոք, ակամա ինձ հեռավոր ու հեքիաթներով լի ուրիշ աշխարհ են տանում: Այդ հեռավոր աշխարհում էր ապրում Հայրիկը: Բարձրահասակ, շեկ ու նիհարավուն, սրբապատկերի պես անմեղ ու բարի դեմքով, երեսի սպիտակ, փափուկ մազը եկած իմ հոր հայրը, որին թոռները Հայրիկ էին կոչում:  Կար և իմ Մաշո Մեծ մաման՝ հեզ ու խոնարհ, խեղճ ու կրակ մի կին,  հորս մայրը: Նրանք հիմա էլ կան, տանջանքով ու տառապանքով ութ զավակ մեծացրած՝  չորս պատերի արանքում ապրում են նրանք մեն մենակ, զուրկ ու չարքաշ՝  աչքները հեռու քաղաքներում մոլորված իրենց զավակների ու թոռների ճանապարհին:  

Այն ժամանակ ես վեցերորդն ավարտել, փոխադրվել էի յոթերորդ դասարան, հայրս պիտի գար իմ ետևից, որ տաներ Սումգայիթ, հետագա ուսումս այնտեղ պիտի շարունակեի: Ես դա չէի ուզում: Չէի ուզում մենակ թողնել Հայրիկին ու Մեծ մամային: Աշխարհի ողջ բարությունն իր մեջ ամփոփած իմ Մեծ մաման  գարնան արևոտ մի օր, նայելով այգում ծաղկած ծառերին, ափսոսանքով ասաց. «Ապրելը պիտեր, մեռնելը չպիտեր»: Բնածին տաղանդ էր նա, Առաջաձոր գյուղի երկդաս վարժարանում որոշ ժամանակ սովորել  էր, բայց ինչ անցել էին՝ անգիր գիտեր, հիշում էր: «Вставай, проклятьем заклейменный, весь мир   голодных и рабов»*, - արտասանում էր նա երանավետ անուշ հայացքով, իսկ ինչպիսի թրթռուն, քաղցր  ձենով էր երգում.

                      Ամպի տակից ջուր է գալի,

                      Դոշ է տալի, փըրփըրում.

                      Էն ու՞մ յարն է նըստած լալի

                      Հոնգուր- հոնգուր էն սարում:

                      Այ պաղ ջուրեր, զուլալ ջուրեր,

                      Որ գալիս եք սարերից,

                      Գալիս՝ անցնում հանդ ու չոլեր,

                      Յարս էլ խըմե՞ց էդ ջուրից:

        Նույն թրթռուն ձենով էր նաև արտասանում՝ «Ու՞ր  ես վազում, այդպես արագ, այ դու խելառ, սիրուն գետակ, կանգ առ, խաղանք էս ծառի տակ, կանգ առ խաղանք էն ծառի տակ:  Չէ, փոքրիկս,

------------------

*Вставай, проклятьем заклейменный, весь мир   голодных и рабов.- «Ինտերնացիոնալ» երգի առաջին տողերը. Ելիր, ում կյանքն անիծել է, ով ճորտ է, մերկ է և ըստրուկ։ 

գնամ պիտի, տես ջաղացը գյուղի մոտի, պիտի ուժ տամ, որ պըտըտի»:

         Արտասանում էր մի տեսակ վերացած, երգեցիկ ձայնով ու գլուխը մի կողմ թեքած: Իսկ ձմռանը, մի տաք օր, խոշոր փաթիլներով ձյուն էր տեղում, Մեծ մաման նայում էր թափվող փաթիլներին, հետո կամացուկ արտասանեց.

                            Երգինքը պարզ, գետինքը՝  ծյուն,

                            Լուսննգյան՝ սիպտակ, ծյունը՝ սիպտակ,

                            Հանդերը սուս մտալըն քուն

                            Ծյունից կարած յորղանի* տակ:

Այս տողերն են մնացել իմ հիշողության մեջ: Նա ոտանավորներ շատ էր հորինում, արտասանում էր ու հետո մոռանում: Նրա սև, վաղեմի գեղեցիկ, այժմ խամրած աչքերը կյանքում ավելի շատ արցունք էին տեսել,  քան ծիծաղ: Նա մի անգամ ինձ իր հետ տարավ գերեզմանատուն։

Ամռան շոգուտոթ օր էր, ճիճիները ձայն-ձայնի տված, խլացնում էին շրջապատի բոլոր շշուկները, տերևների սոսափն ու անտառից եկող կկվի թախծագորով կանչը։ Նոր հասնող ցորենի զմրուխտ կանաչ արտը՝ ներկված կակաչի համատարած կարմիրով, թեթև քամուց ծփուն օրորվում էր քիչ այն կողմ, թրթռացող կիզիչ տապի հետ ալիքվելով գնու՜մ, գնում հասնում էր անտառի եզրին ու նորից ալիքվելո՜վ, ալիքվելո՜վ ետ էր գալիս դեպի գերեզմանոց։

Գերեզմանաքարերի արանքում հովի շունչն առնում, երգաձայն օրորվում էին բազմաթիվ խատուտիկները, արևածաղկի պես հինա դրած դեղին գլխիկները տարուբերելով այս ու այն կողմ։

-----------------------

   *յորղան.-վերմակ (ղրբ. բարբառ)

         Մեծ մաման երկար, շատ երկար  լաց էր լինում Արկադյա և Ջիվան որդիների ու Զաբելա դստեր գերեզմաններին: Մեծ որդու անունն էր տալիս երբեմն: Ճերմակ մազերով գլուխն օրորելով ողբում էր. «Քո քաշած օրերը, Զաբել, որ հիշում եմ,  գլուխս հեռում է, խոխեքդ մեծացել, թագավորի նման ապրում են, իսկ դու՝ անտուն, մի կտոր ցամաք չոր հացի կարոտ,  այ իմ անբախտ բալա»:  Իմ Մեծ տատի՝ Շահում այայի  գերեզմանին  նույնպես երկար լաց էր լինում։  Ծննդյան ու մահվան  թվերը փորագրված էին քարին,   վերջին   թվից հանեցի  առաջին   թիվն ու տեսա,  որ նա   շուրջ  հարյուր տարի ապրել է,  միամտորեն հարցրի  Մեծ մամային՝ մի՞թե պառավ մարդկանց համար էլ են  լալիս։  Նա  տխուր նայեց ինձ,  տխուր հայացքով  նայեց,  լացախառն ասաց՝   ես նրա  ապրած կյանքի համար եմ լաց լինում,   նրա տաջված կյանքի համար…

Մեծ մաման ինքն էլ աղքատության մեջ էր մեծացել, մորական կողմի ամբողջ ազգուտակը լրիվ զոհվել էր Շուշվա հրդեհի ու կոտորածի օրերին: Սահակ եղբայրը Բաքվում էր սպանվել  անհայտ հանգամանքներում, նա այնտեղ նավթագործ ինժեներ էր, քույրերը՝ Հարուսյակն ու Զանանը Բաքվի տասնութ թվականի կոտորածի ժամանակ նավով մի կերպ  հասնում են Էնզելի, այնտեղից անցնում են Միջին Ասիա, Սամարղանդ, նրանց կյանքն էլ այնտեղ խավարվեց: Մյուս եղբայրը՝ Գրիշան, պատերազմի ժամանակ, ֆիննական կռվում թե հետո՝ անհայտ կորավ, տասնհինգ տարի անց  հեռավոր Վորկուտա ցուրտ քաղաքի աքսորավայրից, որտեղ տարվա տասներկու ամիսը ցուրտ ձմեռ է, մնացածը՝ ամառ,  նամակ եկավ, ողջ է, ամուսնացել  է ռուս մի կնոջ հետ, անունը Շուրա:

Աղքատ ու անտեր (տիրացու հորը նույնպես աքսորել էին), տասնչորս տարեկանում  Շահում  այան  նրան ամուսնացրել էր, որ նա մի կտոր  հացի տեր դառնար, բայց կոլեկտիվացման տարին ինչ կար՝ խլեցին տարան կոլխոզ, ու նա  էլի մնաց նույնը՝ մի կտոր սև հացի կարոտ, ամբողջ կյանքը դժվարության ու կարիքի մեջ: «Լենինի մեջքը կոտրվեր ու Ստալինի մեջքն էլ հետը,- մի անգամ ջղային վիճակում ասաց Հայրիկը,- ամեն ինչ ունեինք՝ քառասունից ավել կով ու գոմշակով, հարյուրից ավել այծ ու ոչխար, լծկան եզներ ու ձիեր ունեինք, տասնյակ հեկտար հողեր, քանի հատ արոր ու գութան, մեղվվի գվվոցը սարով մեկ կանգնած, խոզի սուրուները է՜ ծմակները լցած, խլեցին, համայնացրին, կապեցին սովի, ժմեխ  ու հաճարկի կանաչ տերև էինք ուտում՝ ոնց տավար, թե ինչ է կոմունիզմ են կառուցում»:  Այդ խոսակցությունից հետո էր, որ Հայրիկն ինձ տարավ  Առաջաձորի կողմերը՝ Բուրջալի, իրենց նախկին  հողերն ու հայրական տնատեղերը ցույց տալու:

- Հեռու՞ է,- հարցրի ես Հայրիկին:

       - Մոտիկ չի,- ասաց նա, իսկ հետո բեղի տակ ժպտալով ավելացրեց, - ինչքան էլ երկար լինի ճանապարհը, միևնույն է , սկսվում է ճակատը ղաշղա մեր ձիու առաջին քայլից:

Մենք ճանապարհ ընկանք առավոտ ծեգին: Ներքևում, տնամերձ այգին երիզող մամխի խիտ թփոտներում, նոր բացվող օրն էր ողջունում դարչնակարմրագույն թևիկներով անաջը՝ ճիտ-ճիճիտ, ճիտ-ճիճիտ, ճիտ-ճիճիտ… Նրա արծաթահունչ անընդմեջ կանչը՝ ճիտ-ճիճիտ, ճիտ-ճիճիտ, երկար ժամանակ ուղեկցում էր մեզ։

Արևը նոր-նոր էր դուրս  եկել, ձորերը լցված էին կաթնամշուշով,  և արևածագի կամարաձև  շողերը ոսկեզօծել էին հեռավոր սարերի կատարները: 

Գյուղական ոլորապտույտ, տոփանված ճամփան մեկ ճյուղավորվելով, մեկ նորից միանալով, մեզ տանում էր դեպի այդ սարերը: Այս ու այնտեղ, ճամփեզրի շամբուտներում երգում էին դեղձանիկները, կանչում էր կկուն, արտերի միջից ձայնակցում էր լորը՝ կախ-կըղա, շահ-կղըա:

Ձորակների հետ իջնելով, վայրի ծաղիկներով ծածկված բլրակների հետ բարձրանալով գնում էինք, չորս կողմ ափեափ ծփում էին արտերը,  դադար տալով՝ արտորում էր արտույտը, օդում թրթռալով կախվում, անշարժանում էր տատրակը, տաքություն բուրող դեղնած արտերի վրայով, ուր ալիքաձև թափառում էր արծաթյա քամին, շրջան կազմած՝ թռչում էին ծտերի երամները։

 - Էս դաշտերի տեղը ծմակներ էին,- ասաց Հայրիկը:- Ինչքան աչքդ կտրում է՝ ծմակներ էին, էստեղ ու էնտեղ՝ հին գյուղատեղեր, կտրեցինք ծմակները, խմհատներ բացեցինք, առաջ ոչինչ չկար, մի քանի գոմեր էին՝ տարբեր տեղեր, սրանք բոլորը մեր Առաջաձորի հանդերն էին:

Ճամփեզրին առավոտյան սյուքից թեթև օրորվում էին եռաբաժան տերևներով ու գնդաձև ծաղիկներով դաշտային երնջակը, շողավարդն ու կաթնախոտը, խոլորձն ու արևաքույրիկը, սպիտակ թերթիկներով դեղնագույն երիցուկն ու կարմիր կակաչը՝ պսակաթերթիկների հիմքում իրեն բնորոշ սև  գույնով: Դրանց գլխավերևում, ամբողջ ճանապարհի երկայնքով, թևահարում, ճախրում էին գույնզգույն թիթեռները, ասես վախվորած՝   զգուշորեն նստելով ցողաթաթախ ծաղիկներին:

Ձին դանդաղ էր գնում, թամբին ուղիղ նստած, Հայրիկը ճոճվում էր ընթացքի հետ, նրա քրտնահոտ տաք մեջքը գրկած՝ ես նույնպես ճոճվում էի:

- Հանդերը բաց արինք՝ կացնով, ցաքատով, դժվարությամբ: Վարեցինք հանդերը, կարտոֆիլ էր դուրս գալիս՝ ամեն մինը կատվի ձագի մեծության: Ի՜նչ կարտոֆիլ էր՝ ձեռքիդ մեջ փշրվում էր, բա հա՜մը, էդ սերմը էլ չկա՝ ցորենի գույն ուներ: Կռվի տարիներին էդ կարտոֆիլը սովից փրկեց մեր էս վերին գյուղերի ժողովրդին, փրկեց, բայց դե, ավազակներն օր ու արև չէին տալիս:

- Ի՞նչ ավազակներ,- զարմացած հարցրի ես:     

- Հա,- բարկացած ասաց Հայրիկը: - Ավազակ, բանդիտ հայ բոլշևիկները: Ժողովրդին բաժանել էին երկու անհավասար մասի, մեկում իրենք՝ բոլշևիկներն էին, որոնց տրված էին բոլոր իրավունքները, մյուսում՝ ամբողջ ժողովուրդը, որոնց վրա դրված էին բոլոր պարտականությունները... Հազար տարվա մեր Ղարաբաղը կապեցին Բաքվի քամակին ու էդ օրվանից օր ու արև չտեսանք: Հարկեր, հարկեր, հարկեր, հազարներով պարտադիր փոխառություն, տուգանք, նվիրված, լավ աշխատող մարդկանց քշեցին տարան անհետ կորցրին, անպետք, լոդր մարդկանց ղեկավար դրեցին, ասացին՝ տանջեք ժողովրդին, ու նրանք էլ տանջում էին, մարդկանց կաշին հանում էին, ու՞ր փախչես՝ տեղ չկա ու պասպորտ էլ չկա՝ գերի ես, ստրուկ:

Հայրիկը լռեց, քիչ անց նորից խոսեց.

- Է՜, մարդ ի՞նչ կարող է անել, հաշտվում, համակերպվում է,  ճարահատյալ ամեն ինչի ու ամեն բանի համակերպվում է՝ առանց համաձայն լինելու, և ամբողջ կյանքն էլ էդպես ապրում է ուրիշի օրենքով, ուրիշի ոչ ճիշտ խելքով, ուրիշի սխալ մտածողությամբ, ծնված օրից էդպես է ապրում մարդը: Աստված՝ անիմանալի ու անտեսանելի, երևի էնպես է ստեղծել կյանքը, որ մեկը հավիտյան տանջի, մյուսն էլ էդպես հավիտյան տանջվի... Չէ,  ոչ երկնքում և ոչ էլ երկրի վրա արդարություն չկա:

Հայրիկը դարձյալ քիչ լռեց, ասաց.

- Առուշանանց Օսեփ կար, հիմիկվա ձեր դպրոցի  դիրեկտոր Արամայիսի հերը: Ոսկի մարդ, ազնիվ, աշխատավոր մարդ, իր ժառանգներն էլ իր նման մաքուր դուրս եկան՝  Ժենյան, Արամայիսը, նրանց երեխեքը... Երեսունյոթ թվին տարան՝ ու  էն տանելն էր: Շատ-շատերին տարան գյուղից, նրանցից ոչ- ոք հետ չեկավ: Մեր Աթալամու աղջկա՝ Սոֆյայի ամուսնուն եկել էին, որ տանեն, տեսան հիվանդ պառկած: Անձրև օր էր, կտուրն էլ խոզանից, փտել, կաթում է, մերկ, տկլոր երեխեքն էդ կաթոցի տակ: Որպես կուլակ տարան: Այ մարդ, ի՞նչ կուլակ, եթե  մարդը մի կարգին տուն էլ չունի: Չորս երեխան՝ երկու տղա, երկու աղջիկ, (աղջիկներից մեկը՝ Էվելինան, սովից մահացավ) մնացին եթիմ, փեզո գրվեցին, գնացին Սումգայիթ: Բա որ ապրուստ լիներ, ես իմ փոքր  աղջկորանցը կուղարկեի՞ փեզո: Չէի ուղարկի: Մինչև պատերազմը գյուղը ջահելներով լիքն էր, կռիվը սկսվեց, բոլորին տարան: Ադրբեջանի պլանը Ղարաբաղի հաշվին էր կատարվում, վերևից, իբր, էդպիսի հրաման կար: Մեկ էլ ջահելությունը շատացավ կռվից հետո: Դրանց էլ տարան փեզո՝ Բաքու, Սումգայիթ, Մինգեչաուր,  էլի գյուղը դատարկվեց, եղած ուրախությունն էլ կտրվեց: Էստեղ, գյուղում էլ շահագռգռված մարդիկ կային, որ ջահելները չմնան գյուղում: Ղեկավարությունն էր դա: Կռվի ժամանակ նրանցից ոչ մեկը ճակատ չգնաց՝ էդ հերիք չի, իրենց կնանոնցը դուրս արեցին, ռազմաճակատ գնացածների ջահել կանանց հետ ամուսնացան: Միրումանց Հակոբն էր՝ Սիրանին առավ, կոլխոզի նախագահն էր, գյուղսովետի նախագահ Ղուգազանց Սամսոնը կնգանից բաժանվեց՝  մեր էս հարևան Լևոնի կնգանը՝ Գյուլխասին առավ, հաշվապահ կար, մոտիկ Ծմակահող գյուղից, Մանգասարյան  ազգանունով, ասում էր՝ « Ուտենք, խմենք, քեֆ անենք, էսօր-էգուց մերոնք գալիս են»: Գերմանացիների մասին էր ասում: Բա ավազակ ու բանդիտներ չէին՝ ի՞նչ էին: Սաղ կոլխոզն իրենք թալանած ուտում էին՝ ոչինչ, կարելի է, բայց, ահա, սոված երեխային, որի հերն ու երկու ախպերը կռիվ էին գնացել, հնձած արտից մի քանի հասկ հավաքելու համար չորս տարով բանտ նստեցնել տվին:

Արևը հասավ մեզ, և մենք հիմա ընթանում էինք վաղորդյան արևի միջով։ Հովի հետ դանդաղ ալիք էր տալիս ծաղիկների բուրմունքը, իսկ շուրջ բոլոր՝ ծայրեծայր   ծղրիդների թախծալի զրնգոց էր, երկարաոտք ու կլոր աչքերով  մորեխները աղեղնաձև կարճ ցատկումներով այս ու այն կողմ էին թռչում, արևի տակ տաքացող դեղնականաչ խլեզներն արագ թաքնվում էին ճամփեզրի ծաղկառատ փարթամ խոտերում։ Բայց դա երկար չտևեց,  ճանապարհը մտավ անտառ, և արևը հիմա ծառերի արանքներից էր մեկ-մեկ ծիկրակում:

- Գիշեր – ցերեկ  աշխատում էինք ոնց ճորտեր. ոչ տրակտոր կար, ոչ կոմբայն, ամեն ինչ ձեռքով, լապատկայով՝  անմշակ հանդ չկար,- կրկին խոսեց Հայրիկը: - Իսկ հիմա ամեն ինչ կա՝ հանդերը մոշը կոխած, տեր ու տիրական չկա... Սաղ տարին աշխատում էինք, վերջում՝ սոված, երեխեքը տկլոր: Էս էր նրանց կոմունիզմը: Է՜, ոնց որ առաջ, հիմի էլ նույնն է՝  քարն էլ է իրենց ձեռքին,  չուղուպուրն էլ.  ուտողն ուտում է, նայողը՝ նայում :

Անտառից դուրս եկանք Սառնատան  աղեղնաձև  բարձունքը:  Զիլզիլան քամին՝ ուրցի, յուղածաղկի ու դաղձի բուրմունքով, խփեց մեր դեմքին: Այստեղից՝ Քարեն կըլխան,  ծագող արեգակի ոսկով բեկված, կաթնավարդագույն, կիսաթափանցիկ մշուշի մեջ երևում էր ամբողջ գյուղը՝ ձորակներում և բլուրների վրա ծվարած փոքրիկ թաղամասերով: Այդ թաղամասերի շուրջն էին փռված կոլտնտեսության արտերը, որ հիմա դեղին էին ներկված:  Արտերից այն կողմ, մինչև Խոր Ձորի գլխին, ձորից մինչև երկինք հասնող վիթխարի մեծության բլրի վրա կանգնած ավերակ Սպիտակ եկեղեցին,  Հնձախութի ու Ախպերքանի  սարերն ու այնտեղից էլ անդին՝  մինչև  Մեհմանա,  անտառներ էին, ձորեր, որոնց միջով  իրենց լռին, երբեմն էլ կարկաչուն ջրերն էին տանում լեռնային անանուն փոքրիկ գետակները:

Հայրիկը ձիու գլուխը շրջել էր գյուղի կողմը, և  մենք ուղղակի ձիու վրայից զմայլանքով դիտում էինք ներքևում, լուսաբացի ծիրանագույն շղարշի մեջ կորսված  մեր բաժին հայրենիքը: Հեռվից, գյուղի կողմից, հեռացող ու թեթև քամու հետ վերստին  հետ  եկող  ձայներ  էին գալիս՝ գառան մայուն, աքլորի կանչ, աղջկա զնգուն ծիծաղ՝ աղբյուրի մոտ,  շան  բեկբեկուն   կատաղի  հաչոց, ձիու խրխնջոց...

Լեռան դարչնաշեկ կրծքից երկու արծիվ պոկվեցին և,   կեռ կտուցներն անդնդի վրա  կախ, դանդաղասահ աղեղվեցին, կորան ուղղաբերձ ապառաժի ստվերներում, հետո կրկին հայտնվեցին արեգակի կարմրավուն շողերի մեջ, լայն շրջանով եկան, եկան ճոճվեցին կողքից-կողք ու դարձյալ զուգընթաց գնացին՝ սահուն, ազատ ու անկաշկանդ սլացքով, հետո այդպես երկար, դանդաղորեն պտտվում էին անդնդի վրա թեքված թեղիների, ժայռախորշերում բուսած կարճլիկ բոխիների, քարածերպերին կառչած մասրենիների ու Ղըրմա աղբյուրի դեղնականաչ անտառի վրայով։ Ստվերախիտ ու զովասուն այդ թավ անտառում տղաներով մի քանի օր առաջ հաճարկենիներից մեկի գորշ բնին՝ բա՜րձր, շատ բարձր, դանակով դաջված անուններ տեսանք՝ ''ՋԻՎԱՆ ԱԴ. 1946 թ. ամառ''։ ԱԴ, այսինքն՝ Ադունց։ Իմ Ջիվան հորեղբոր անունն էր դա։ Դրանից քիչ ցածր հորս անունն էր՝ գրված տաս տարի անց. ''ՄՈՒՐԱԴ  ԱԴ. 1956 թ. ամառ''։ Իսկ ավելի վեր, դա մենք հետո տեսանք, երկու մարդաբոյ դրանից բարձր, խոշոր տառերով՝ '' ԱՍՅԱ''։ Դա էլ հորաքրոջս անունն էր, ոչ մի տարեթիվ, ոչ մի այլ գրություն, միայն՝ ԱՍՅԱ։ Ինչպե՞ս էր, աղջիկ տեղով, ողորկ ծառաբունն ի վեր մագլցել ու եղբորց անունների կողքին երեք հարյուր-չորս հարյուր տարով անմահացրել իր անունը՝ անհասկանելի էր։ Նրանք այստեղ, կախարդական այս կիսամութ ծմակում, բնության հետ խառնված, նրա արքենի  կանչերին մերված խոզ են պահել՝ իմ Ջիվան հորեղբայրը, նրա բանտարկությունից հետո՝ իմ հորաքույր Ասյան, նրանից հետո՝ հայրս։ Հուզմունքը պատեց ինձ, ինչ-որ անհայտ բան, որտեղից-որտեղ՝ իմ ներսից բարձրանում, խեղդում էր ինձ… Տղաների ուսերին կանգնած՝ նույն ողորկ ծառաբնին, որտեղ դաջված էին իմ հորեղբոր, հորաքրոջ ու հորս անունները, դանակի ծայրով խոր փորագրեցի իմ անունը ևս՝ ''ԼԵՈ  ԱԴ՝ 1976 թ. օգոստոս''։

Արծիվները հիմա երևի պտտվում էին նաև դեպի լույս ու արև միտող ծառերի վրայով, ծառերի վրա դայլայլող հավքերի, սառնորակ, արծաթահունչ հուշիկ քչքչոցով Ղըրմա աղբյուրի, վիթխարամեծ մամռապատ  կանաչ քարերի, այդ քարերի արանքներով մտամոլոր վազող տերևածածկ արահետների վրայով։ Այդ արահետները քարերի ու հաստաբուն ծառերի արանքներով ոլոր-մոլոր գնում, հասնում են միչև լեռան ստորոտը՝ Սառնատուն, ուր քարակոփ նեղլիկ խորշերում ամենաշոգ  ամռանն անգամ սառույց է լինում…

Արծիվները նորից ընկղմվեցին թանձր ստվերների մեջ ու նորից դուրս սահեցին այնտեղից, լայնատարած թևերով, և նրանց թևերը փայլածում էին Ղըրմա աղբյուրի մթնված ծմակի վրա։

- Հայադ գյուղի պես Թխկոտն էլ դատարկվեց, Ախպերքանում մի երկու տուն էր մնացել, փոխադրվեցին Խոր Ձոր,- տխրությամբ, մտազբաղ ասաց Հայրիկը: - Վերին Չլդրանում էլ համարյա տուն չմնաց: Մեր գյուղերը դատարկվում են կամաց-կամաց: Անտեր ենք,- գլուխն օրորեց Հայրիկը,- տեր չունենք: Նայիր ձախ,- շարունակեց,- տես ո՜նց է շողշողում Մռավա սարը:

Թարթառի ամբողջ ձորը մշուշով էր լցված, ոսկեշղարշ այդ մշուշի վրայով ես նայեցի հեռավոր Մռավա սարին, որի գագաթները ոչ այն է ձյունապատ էին, ոչ այն է ճերմակ ամպերի մեջ էին կորած՝ իրոք շողշողում էին:

- Տասնհինգ տարի Մռավա սարում ու Մռավա սարից էս կողմ, Հաթերք գյուղից դեպի աջ՝ Բալին սարում,  անասնապահ եմ եղել,- ասաց Հայրիկը,- կոլխոզի տավարն էի պահում:  Շա՜տ գյուղատեղեր կան էնտեղ՝  Թրղե գետի երկու կողմերին,  ընկուզենի ծառերով,  կալատեղերով ու հորերով,  հայկական գերեզմանատներով, ծմակների մեջ կորած, քանդված  եկեղեցիներով, տների փլատակների մեջ  ծառեր կան՝  երկնքի բոյին: Իմ պապն էդ  գյուղերի անունները լրիվ     գիտեր,   անգիր  ասում  էր՝ Շուքավանք, Սրաշեն, Քարահունչ,  Խոտորաշեն,   Աստղաբլուր, Ական,  Մասիս,  Մթնաձոր, էդ Մթնաձորի  շենատեղում մի շա՜տ լավ վարար աղբյուր կա,  ջուրն անմահական,  ուրիշ  գյուղեր  էլ կան,  անուները   մտիցս ընկել է,   բայց  դե,  ամբողջապես   ավեր։  Ո՞վ է ավերել՝ հայտնի չի: Գուցե Չինգիզ խանի, Լենգ- Թեմուրի, Թոխտամիշ խանի ժամանակ, կամ էլ Շահ  Աբբասն ու Նադիր շահն են արել, նրանք Ղարաբաղում՝ սկսած մեր սարերից մինչև Քուռ և Արաքս գետերը, հայոց գյուղերն ավերեցին, հայությունը քշեցին Պարսկաստան: Իմ պապն  իր ախպորց հետ  Ղարաբաղ մտած  Աբաս-Միրզայի վաթսուն հազարանոց զորքի դեմ կռվել են: Քո տարիքի տղա էի, հալա մի քիչ էլ կուճուր, ինքը պառաված, փոփ դառած, պատմում էր: Էդ կռվում, ասում էր,  ռուսները, կազակները մեզ օգնել են:

Իմ հայացքը թափառում էր այդ մշուշների մեջ, ասես ձգտելով գտնել այն վայրերը, ուր հայկական ավերակ գյուղեր էին…

- Տեսնու՞մ ես ա՜յ էն տունը,- Հայրիկը  ձեռքը մեկնեց, հեռու բլրի վրա  մի տուն ցույց տվեց: - Բալաբեկի տունն է:  Գերի էր եղել, քառասունինն թվականի ամռանը մի օրվա մեջ մեր գյուղից մի տասը  մարդու, որոնք կռվի ժամանակ գերի էին ընկել, տարան:  Էդ ի՜նչ անաստված բան էր, ասում են վեց միլիոն զինվոր մարդ, Ստալինի մեղքով, գերի էր ընկել, չհաշված  խաղաղ բնակչությունը, որ մնացել էր գերմանացիների կողմից գրավված հողերում: Փոխանակ իրեն՝ Ստալինին կախելու էդ հանցագործության համար, ինքն էր կախում, աքսորում անմեղ մարդկանց: Էդ Բալաբեկի ամբողջ ընտանիքը՝ պառավ հոր,  մոր ու փոքրիկ եղբոր՝ Մանվելի հետ, միասին, տարան: Քույրը՝ Վիկտորիան, մեր էս մոտիկ Շահմասուր, Ծմակահող թե Գառնաքար գյուղում՝ միտս չի հիմի, մոռացել եմ, նորավարտ վարժուհի էր, իրիկունը եկավ տեսավ տունը դատարկ, դուռը փակ, հավերը դռան տակը կուչ եկած: Մոտ երեսուն տարի է անցել, բայց մինչև հիմի էլ ձենը ականջումս է: Ո՜նց էր ծկլթում, ո՜նց էր իրեն սպանում, գոմշակովն էլ հանդից եկել, առանց կթելու տռնգում էր, ո՜նց էր տռնգում՝ սար ու ձոր դղրդում էր: Մարդու մազերը փշաքաղում էին, սիրտը կտոր-կտոր էր լինում։  Բա, էդպես ենք ապրել, բալաս...Է՜, ապրել կա, մեռնելուց վատ է։

Հայրիկը լռեց, շրջեց ձիու գլուխը, և մենք նորից շարունակեցինք ճանապարհը:

Հեքիաթային ճանապարհորդություն էր դա, անցանք Կըղնախաչը, որտեղից մի չնաշխարհիկ տեսարան էր բացվում դեպի Խաչենի հովիտը: Խաչենագետը Թարթառի պես թաքնված չէր մշուշների մեջ, արծաթե գոտու պես շողում, պսպղում էր  արևի տակ: Այնտեղ, ոլործուն գետից այն կողմ, Քոլատակ գյուղի գլխին, Սուրբ Հակոբա վանքի ուղղությամբ,  լեռների պռնկին թառած Կաչաղակաբերդի ծխապատ ու խոնավ հեռուներում  ամպրոպներից ցնցվում, դղրդում էին երկինք ու երկիր, մերթընդմերթ, զիգզագաձև ճեղքվածքներ տալով, երկինքը պատռվում էր կայծակներից՝ մի կարճ ակնթարթ պղնձագույն ցոլքերով լուսավորելով շրջակայքը:

Կըղնախաչից մենք թեքվեցինք աջ և հիմա շարունակ ընթանում էինք աջ, քար ու քռեջ ճամփով, միշտ դեպի աջ՝ մեկ մտնելով մթավուն ծմակուտի  զովասուն ստվերների մեջ, մեկ դուրս գալով ազատ տարածություն, ուր սարալանջերն ի վեր ալյակ-ալյակ  վեր ելնելով՝  դանդաղորեն տարուբերվում էր կարմրաթև ծաղկած ավելը։

Մի կարճ պահ կրկին երևաց Կաչաղակաբերդը, այնտեղ, Կաչաղակաբերդից այն կողմ, թաց ջրաներկի յոթ գույներով աղեղված՝ երկնքի մի ծայրից մինչև մյուս ծայրը,  կամար էր կապել շողշողուն ծիածանը՝ լեռ ու ձոր միացնլով իրար։ 

-Քիչ է մնացել, հասել ենք արդեն,- ասաց Հայրիկը, երբ մենք, շրջանցելով փոքրիկ մի լճակ, որը խաղաղ էր այդ պահին և  արտացոլում էր շրջակա ծառերը՝ գլխիվայր կախված թափանցիկ ջրի մեջ, դուրս եկանք  ընդարձակ մի դաշտ՝ տանձի, խնձորի ու թթի ծառերով, այս ու այնտեղ՝ ոչ այնքան մեծ, անձրևներից գունաթափ դեզերով ու  հնձած խոտի կախարդական բուրմունքով: Լռություն էր, չորս կողմը թրթռուն մշուշոտ արև, արևի մեջ վերձիգ մի տանձենի՝ հուրհրատող կարմիր տերևներով, նախշուն չարդը, բոլոր նրբերանգներով փայլող փետուրներով՝ կապույտից մինչև ոսկեգույնը, երևի ձիու  ոտնաձայներից վախեցած՝ խուճապահար զիլ ծղրտոցով մի ծառից մյուսն էր անցնում:

- Ահա և մեր հայրենիքը,- ասաց Հայրիկը՝ տրտմագին, տխուր ձայնով: Շուրջը սարերն ի վեր ելնող ու դեպի ձորակներն իջնող ամռան վերջի թափուր հանդեր էին, անդորրի մեջ կորած միջնահողեր՝ մենավոր կանգնած ընկուզենիներով, մանր, ծաղկեղեն անանուն մարգագետիններ, մի թմբի վրա՝ ավերակ տներ:  Այդ տների մեջ բարձրացած ծառերի, մացառուտների, զրավարդի ու մոշի թփերի թագավորություն էր: Տանձենիների թավուտում հին գերեզմանաքարեր կային, ծռված, կիսով չափ հողի մեջ խրված: Ես մի քարի վրա, ուր ժանյակաձև զարդեր կային ու մամռապատ գրեր, դժվարությամբ, բայց կարդացի. «Այս է հանգիստ… ԱԾ ողորմի լուսահոգի Ադունց... ՉՂԳ... հայոց զորաց պետ իշխան...  ջունգար   ամս հինգ...»  Հայոց լեզվի և գրականության մեր ուսուցիչ Մանվել Առուշանյանը  բացատրեց հետո այդ ՉՂԳ-ն, որ նշանակում էր 1244 թվական, բայց ո՞վ էր եղել այդ իշխանը Ադունց ցեղից, որ հինգ տարի պատերազմել էր Միջին Ասիայի կողմերից եկած մոնղոլ-ջունգարների դեմ՝ մնաց անհայտ: Գրերը ջնջված էին, ոչինչ չէր կարդացվում:

- Էստեղ վարար աղբյուր էլ կա,- ասաց Հայրիկը: Մենք մի քիչ էլ առաջ  անցանք, աղբյուրի մոտ իջանք ձիուց: Իրոք, կախարդական վայր էր: Ես տեսնում էի՝ Հայրիկը հուզված էր, բայց աշխատում էր թաքցնել հուզմունքը:

- Էստեղ եմ ծնվել ես,- հանկարծ ասաց նա փոխված ձայնով,-  ծառերից կապած ճոճքում՝ էստեղ է մերս ինձ օրոր ասել: Չորս եղբայր ու երկու քույր՝ բոլորս էլ էստեղ ենք ծնվել, էստեղ մեծացել: Էստեղից ենք քոչել Ղազարահող… Հե՜յ գիդի հա, հիմի տես, ամայի ավերակ է դարձել։- Հայրիկը ձիուց իջեցրեց խուրջինը, ձին բաց թողեց, որ արածի: Նստեցինք աղբյուրի մոտ, ծաղիկների ու կանաչ խոտերի մեջ: Մեծ մաման ուտելիք էր դրել մեզ հետ. թոնրի մի հաց՝ բաժանած երկու մասի, երկուական խաշած ձու, մի քանի եփած կարտոֆիլ, կոտեմն ու մի քանի թև սոխ: Հաց կերանք: Հայրիկը երկու բաժակ օղի խմեց իր տափաշշից: Ես զարմացա, որովհետև նա մի բաժակից ավել երբեք չէր խմում:

- Ողորմի քեզ, որդիս, ներիր անբախտ հորդ,- մրմնջաց նա:

Ու՞մ մասին էր խոսքը, չհասկացա, զարմացած նայեցի նրան, բայց ոչինչ չհարցրի, չէի ուզում ցավ պատճառել նրան, թե պետք լիներ, ինքը կասեր:

- Էստեղից ասես ամբողջ Ղարաբաղն է աչքիդ առաջ,- խոսեց Հայրիկը:- Նայիր, տեսնու՞մ ես Շուշին:

- Ու՞ր է,- ես հուզվեցի, աչքերս կկոցած՝ լարեցի տեսողությունս: Երկար նայելուց հետո միայն հեռու-հեռավոր կաթնագույն մուժի մեջ ինչ-որ ճանապարհ ուրվագծվեց, այդ ճանապարհի ուղղությամբ  հայացքս գնաց, լեռան բարձրունքում լուցկու տուփի մեծության տներ տեսա, որ հազիվ էին երևում:

- Քսան թվականի գարնանն էր, կարտոֆիլ էինք վարում էստեղ, լուսննգա տաք գիշեր էր, երբ տեսանք վառվող երկինքը: «Վայ մեր խեղճ ժողովուրդ,- ձեռքը ծնկանը խփելով ասաց  մերս: - Շուշին էրվում է»: Երեք օր ու երեք գիշեր էրվում էր քաղաքը, մենք էստեղից տեսնում էինք...Երեսունհինգ հազար հայություն էր ապրում… Հազարներով մարդ զոհվեց: Քչերին է հաջողվել փրկվել  էդ զուլումից: Իբր էդ քիչ էր, Ղարաբաղն էլ երկու կես արեցին, մի մասը դարձրին մարզ, մի մասն էլ Գյուլիստանի, Գետաշենի, Գյոգ-Գյոլի,  որ  հնում  Ալհրակ էր կոչվում,  ու շատ–շատ գյուղարանքի հետ մինչև Քռի ու Արաքսի կողմերը, միացրին թուրքերի  շրջաններին,  մարզի մեջ չմտցրին: Էդ օրվանից Ղարաբաղի մեջքը կոտրվեց։ Մի նայիր էս կողմը՝ Ղուջուղուրդա սարերը տեսնու՞մ  ես՝ Գանձասարի վանքից էն կողմ:

Ես նայեցի նրա ձեռքի ուղղությամբ, տեսա այդ սարերը՝ դարձյալ մշուշի մեջ կորած:

- Էդ սարերից էն կողմ Հայաստանն է:

- Հայաստա՞նը,- անհանգիստ զարմանքով ասացի  ես ու սիրտս թրթռաց մի անհայտ բանից: Որտե՞ղ էի կարդացել՝ հիշել չկարողացա, շուրթերս իրենք իրենց ինքնքաբերաբար  մրմնջացին. «Հրազդան, գետակդ իմ հայրենի, Հրազդան, ջրերդ իմ անուշիկ»:

- Հա, Հայաստանն էդ սարերից էն կողմ է: Քսան թվի ապրիլի կեսերին դաշնակցականները Դրոյի հետ էդ սարերով եկան մեզ օգնության, թե չէ թուրքերն ու մուսավաթը մեր հայերի գյուղերը հինգ-վեց  թվերի պես թալանելով, մեկը մյուսի հետևից կրակ տալով գալիս էին ու ժողովրդին էլ անխնա կոտորում էին: Խնաբադն ու Խրամորթը լրիվ վառեցին։ Մեր շրջանի ներքևի գյուղարանքը՝ Բեգում-Սարով, Չայլու, Սեյսուլան-բան, կորուստ շատ ունեցան, իսկ մեր էս վերին գյուղերին չկարողացան շատ վնաս տալ, ժողովուրդը համախմբված էր, իրար օգնության էին հասնում, մի քանի մարդ զոհվեցին Վանքից, Առաջաձորից, Չլդրանի մեր էս տեղամասում Սրխավանդի քյոլանի ավազակների կողմից մենակ մի մարդ սպանվեց՝ Մաքի Հարությունյանը։ Ես էլ եմ կռվել, քանի տարեկան էի, չեմ հիշում, բայց արդեն ջահել տղա էի, ծմակներով, սար ու ձորերով   ձիաները  քշած գնում էինք...  Մեր էս կողքի Պողոսագոմեր գյուղից Բախշի կար, ի՜նչ ազղուն մարդ էր, ի՜նչ կռվող էր, վերջերս մեռավ, նրա ջոկատում էինք կռվում: Մի անգամ  անձրև ու թուխպ  գիշեր ժամանակ, Թևանը եկավ մեզ մոտ, ժողով արեց: Նա, Դալի Ղազարն ու նրանց  նմանները թե չլինեին՝ Ղարաբաղը կորած էր: Էդպես էր, կռվով, զոհեր տալով պաշտպանեցինք մեր հողը:

- Դու եղե՞լ ես Հայաստանում,- հարցրի:

- Չէ, չեմ եղել: Իմ ախպեր Ակուփը եղել է: Նա գրագետ էր, կարդալ, գրել գիտեր, թուրքական ճակատում կռվել է: Թիֆլիսում Հովհաննես Թումանյանի տանն է եղել: Պատմում էր, որ շատ լավ, ժողովրդական մարդ էր: Վերադառնալիս Շամխորի մոտ գիշերը չորս կողմից մուսավաթականներն ու զինավորված թուրք ժողովուրդը հարձակվում են ռուսական էշելոնների վրա, մի քանի գնացք են վառում, իրարանցման ժամանակ ախպորս ու մեր կողմերից մի քանի հոգու  հաջողվում է փրկվել, սառնամանիք հունվար ամսին, սարերով մի կերպ գալիս, հասնում են տուն, Ղազարահող։ Ճանապարհը հատուկ քանդել էին, ասում էր, յոթանասուն էշելոն էր կանգնած, բոլորին թալանում են, զենքը գրավում, նրանց կանանց հետ շատ վատ բաներ անում, բոլորին կոտորում։ Հազարավոր ռուսներ են սպանվել, ասում էր, էդտեղ։

Հայրիկը ելավ, երկար շրջում էր տնատեղերում, ձեռքը դնում ծառերի բներին, մտախոհ կանգնում: Կարծես թե խոսում էր ծառերի հետ: Ի՞նչ էր մտածում, ի՞նչ էր խոսում՝ հնարավոր չէր հասկանալ: Հետո ետ եկավ, ասաց.

- Գնանք:

- Ու՞ր: