ՀԵՏԳՐՈՒԹՅԱՆ ՓՈԽԱՐԵՆ

ՀԵՏԳՐՈՒԹՅԱՆ ՓՈԽԱՐԵՆ

Նախքան փախստական հայությունը, թողած տուն ու տեղ, լքյալ ու վշտաբեկ, ինչպես սովահար վայրի գազանից հալածված մի հոտ, կցրվեր աշխարհով մեկ՝ ցրտաշունչ, անհյուրընկալ Ռուսաստանից մինչև Ամերիկայի հեռավոր նահանգները, նախքան նրանք, ովքեր անկարող դիմանալու արհավիրքներին, կմեռնեին ճանապարհներին, և մոռացության փոշին՝ հանց հավիտենական մութ  գիշեր, կծածկեր նրանց անունները, ինչպես անունները նրանց, որոնց դիակները շտապ հավաքվեցին Սումգայիթի և Բաքվի փողոցներից ու տներից, և նրանք այդպես էլ մնացին անհետ կորածների ցուցակներում...

Նախքան այդ Դեմիչևը, Բագիրովի խնդրանքով, Սումգայիթ մտած զորքի հրամանատար  Կրաևին կհրահանգեր զենք չգործադրել գազանացած մարդասպանների  դեմ, և փողոցներով անցնող զրահամեքենաներից մի քանի քայլի վրա, բարձրահարկ շենքի բակում յոթանասուն տարեկան Փիրուզա Մելքումյանին՝  Մարտակերտի շրջանի Գարնաքար գյուղից, պատշգամբից կախված հետաքրքրասեր հարևաններին ի տես, կստիպեին մերկ պարել՝ մինչև երկաթաձողը կխրվեր նրա մարմինը, և նրա աղեկտուր ճիչը լսելի կլիներ շատ հեռվից, նախքան գրազ գալով՝  դանակի մի հարվածով կպատռեին քսանվեցամյա հղի Լոլա Ավագյանի որովայնը՝ տեսնելու տղա է, թե՞ աղջիկ, նախքան տրոլեյբուսի կանգառում սպանված Վիկա Մարկոսյանի ծծկեր մանկան պարանոցը փոկ գցած քարշ կտային փողոցներով, նախքան Հովհաննիսյանների բնակարանում, արյան մեջ կորած ամուսնու աչքի դեմ, կբռնաբարեին կնոջը, իսկ մանկավարժ ու ինժեներ որդիներին կստիպեին կենակցել սեփական մոր հետ և հրաժարական ստանալով, փողոց քարշ տրված հոր ու մոր աչքի առջև կնետեին նրանց խարույկի մեջ... նախքան նույնը կանեին և Աբրահամյանների հետ ու նաև նույնը՝ Մելքումյանների բնակարանում՝ զինվորներով լեցուն հանրակացարանի հարևանությամբ, բռնաբարելով ու մորթելով  մի ողջ գերդաստան՝ ծնողների և զավակների հետ համատեղ, նախքան կթաղեին նրանց Բաքվի Գայլի Դրունք գերեզմանատանը, անձրև ու ցուրտ քամի մի օր, տանկերի ու  ռուս զինվորների հսկողությամբ, և հրաշքով ողջ մնացած հարսերից մեկը քիչ հեռվում կանգնած  միլիցիական մեքենան տեսնելով խուլ հեծկլտանքով կասեր՝ սրանք, սրանք արեցին այդ ամենը...

Եվ նախքան հայերի տներից թափած իրերը հապշտապ կայրեին քաղաքային աղբանոցներում ու նախքան ավերված բնակարանները կնորոգեին՝ նույն շտապողականթյամբ՝ ջարդերի հետքերը ծածկելու համար, որպեսզի չտեսներ Աստված այդ չարագործությունները և չասեր չարագործին՝ որովհետև արիր այս, դու  անիծեալ լինես բոլոր անասուններից և դաշտի բոլոր կենդանիներից, փորիդ վերայ գնաս, և հող ուտես կյանքիդ բոլոր օրերում... Եվ նախքան կենտկոմի բյուրոյի նիստում, իսկ հաջորդ օրը պլենումում, Մուսլիմզադեն մեկ-մեկ կթվարկեր սումգայիթյան  եղեռնագործության բոլոր կազմակերպիչների անունները, և այդ Կատուսևն անուշադրության կմատներ պլենումին մասնակցած հայերի հեռագիրը՝ ուղղված միութենական գերագույն դատարանի նախագահ Տերեբիլովին, և նախքան կխափաներ նա հետաքննությունը՝ գործերի մի մասն ուղարկելով հեռավոր քաղաքներ ու մի մասն էլ թողնելով Սումգայիթում, քաջ գիտենալով, որ սպանվածների հարազատներն ու տուժածները  հնարավորություն չեն ունենա մեկնելու այդ հեռավոր քաղաքները, առավել ևս՝ Սումգայիթ, ուր գազանաբար խոշտանգվել ու խարույկների վրա այրվել էին նրանց հարազատները և ուր ապրում էին ոճրագործության բոլոր մասնակիցները...

Նախքան անպատիժ ջարդարարները Բաքվի հանրահավաքներում կհռչակվեին որպես ազգային հերոսներ, իսկ Սումգայիթը՝ հերոս քաղաք, նախքան եղեռնից մի քանի ամիս անց Մոսկվան, ասես, ի հեճուկս հայերի, երիտասարդությանը կոմունիստական ոգով դաստիարակելու բնագավառում ձեռք բերած, իբր թե, ակնառու հաջողությունների համար համամիութենական սոցմրցությունում Սումգայիթ քաղաքը հաղթող կճանաչեր, իսկ Գորբաչովը, որն այդպես էլ քաղաքական գնահատական չտվեց Սումգայիթի եղեռնագործությանն ու հարկ չհամարեց անգամ երկու բառով ցավակցություն հայտնել անմեղ զոհերի հարազատներին, կարժանանար խաղաղության Նոբելյան մրցանակի...

Եվ նախքան  Աթաթյուրքի,  Հեյդար Ալիևի  ու սումգայիթյան եղեռնի հերոս Ահմադ Ահմադովի վիթխարածավալ դիմանկարներով զարդարված կառավարական տան հրապարակից հիսուն  հազարանոց խառնամբոխը չարագույժ սև հեղեղի պես  կհոսեր դեպի հայոց տներն ու կսկսվեին Բաքվի զանգվածային կոտորածները, ուր դարձյալ խարույկների վրա կայրեին անմեղ մարդկանց, իսկ քաղաքի  կայարանամերձ հրապարակում հայ աղջիկներից խորոված կսարքեին՝ հյուրասիրելով անցնող-դարձողներին, բարձր շենքերից ցած կնետեին պատերազմի հաշմանդամ ծերունիներին ու պառավ կանանց, տիրելով նրանց բնակարաններին, նախքան միլիցիայի աշխատողներն Արֆենյա Խաչիյանին՝ Սոլնցև փողոցի ութերորդ շենքից, վայրենորեն բռնաբարելուց հետո կնետեին ծով, ութանասուն տարեկան Գեորգի Շաֆիրովին, Նիզամի  փողոցի  քսաներորդ  շենքից,  ծեծելով կսպանեին իր տան շքամուտքի առջև, իսկ  իննսունամյա Սոֆյա Բադալյանին ու Ելենա Վանեցյանին, պրոֆեսոր Նիկոլայ Դավթյանին ու Ադրբեջանի նկարիչների միության առաջին նախագահ Շմավոն Մանգասարովին, Սովետական միության հերոս Հրանտ Ավագյանին, Բաքվի հայկական պետական թատրոնի նախկին գլխավոր նկարիչ Արսեն Հովհաննիսյանին ու շատ շատերին՝  կիսամերկ ու ոտաբոբիկ, ծեծելով փողոցներով կքշեին դեպի վերջին  հանգրվան, նախքան Մոսկվայի մոտ մղված կռիվներում զոհված Սովետական միության հերոս Հովհաննես Դանիելյանի կնոջը՝ Սաիդա Ավանեսյանին, անկողնուն գամված հաշմանդամ որդու աչքի առաջ գազանաբար կբռնաբարեին ժողովրդական ճակատի հերոս մարտիկները, նախքան սեփական բնակարաններում կմորթոտեին Խաչատուր Գրիգորյանին ու Գերման Օհանյանին, Իվան Խաչատուրովին ու Լենա Բադալյանին, մայր ու աղջիկ Զարվարդ Փաշայանին ու Եվգենյա Փաշայանին, խեղդամահ կանեին Գրիգոր Գրիգորյանին, մինչև այդ հոր աչքի առաջ խմբովին բռնաբարելով  նրա դստերը՝ Նորա Գրիգորյանին, նախքան Աշխաբադից Ստավրոպոլ թռչող օդանավը պատահաբար  վայրէջք կկատարեր Բաքվում,  և Լեռնային Ղարաբաղում «Կոմունիստ» հայերեն  թերթի սեփական թղթակից Մանվել Հովհաննիսյանի որդուն՝ Վալերի Հովհաննիսյանին,  դուրս քաշելով օդանավից,  կկողոպտեին ու   երեք  շաբաթ օրուգիշեր  ծեծելով   կխոշտանգեին,  շնորհիվ փողի ու ընկերների,    կազատվեր նա այդ  զարհուրելի  դժողքից  ու,  մի կերպ  հասնելով Պյատիգորսկ,   այնտեղ կկնքեր իր մահկանացուն, նախքան  կառավարական տան կողքին, գրողների կոպերատիվ շենքում, դպրոցահասակ որդու, երկու դստեր ու ադրբեջանուհի կնոջ՝ Էլմիրա Ջավադովնա Հյուսեյնովայի աչքի առաջ կհոշոտեին  այդ նույն «Կոմունիստ» թերթի աշխատակից, բանաստեղծ  Արկադի Խաչատրյանին՝ Ասկերանի շրջանի Բադարա գյուղից, իսկ Ռաուֆ Ալի-օղլի Ալեսկերովին ոտնատակ կտային՝ պահանջելով հրաժարվել հայուհի մորից, նախքան Կրասնովոդսկի ճանապարհին  լաստանավերից ծով կնետեին բռնաբարված կանանց ու աղջիկներին, նախքան կհանեին պարտիզանական միավորման նախկին հրամանատար Հարություն Սաղումյանի աչքերը, որպեսզի նա այլևս չկարողանար նայել դեպի Ալյաթ, ուր հանգչում էին տասնութ թվականի կոտորածի ժամանակ սպանված իր հարազատները և հետո կնետեին նրան ութերորդ հարկից, նախքան տասնհինգ-քսան հոգով՝ տասնչորս տարեկանից մինչև վաթսուն, կբռնաբարեին վաստակավոր լրագրողուհի Նորա Բաղդասարյանին, իսկ հրապարակախոս Խորեն Բոջիկյանի որդուն կքառատեին ռուս կնոջ, երեխաների ու հոր աչքի առաջ, պատվիրելով ընդմիշտ հիշել այդ պահը...Եվ նախքան քաղաքի շուրջն անշարժ կանգնած զորքը յոթ օր ուշացումով կմտներ Բաքու՝ իբր թե   փրկելու  հայերին...Նախքան այդ զորքին դեմուդեմ դուրս կգար   մարդակեր գազանների  անհաշիվ  ոհմակն ու նրանցից քառասունինն  կոչնչացվեին և, ասես որպես անարգանք հազարավոր անմեղ հայ զոհերի ու   սպանված տասնյակ  ռուս զինվորների հիշատակին,   մարդասպանները     կհորջորջվեին որպես  սուրբ նահատակներ  ու մեծ շուքով կթաղվեին  հայոց նախկին գերեզմանատանը՝ Կիրովի անվան զբոսայգու բարձունքում…

          Նախքան Զվարթնոց օդանավակայանում գեներալ Մակաշովի զինվորները կջարդեին հայ ուղևորներին, իսկ սովետական կործանիչները  կավերեին Հայաստանի սահմանային քաղաքներն ու գյուղերը, ձգտելով Հայաստանը ներքաշել Ղարաբաղյան հակամարտության մեջ, նախքան Հեյդար Ալիևը, ժողովրդական ճակատի,  թուրքական  «Գորշ գայլեր» ահաբեկչական կառույցի անդամների  ու  Մոսկվայի իր համախոհների աջակցությամբ, Էլչիբեի ու ղարաբաղյան կռիվների հերոս Սուրաթ Հյուսեյնովի հետ դաշնակցած՝ հայրենի Նախիջևանից հաղթական երթով կմտներ Բաքու, որպեսզի հետո նախագահ Աբուլֆազ Գադիրգուլի Ալիև-Բոյուքբեյ-Էլչիբեյին քշեր հեռավոր Օրդուբադի շրջանի  հայաթափ  Քաղաքիկ, այժմ թուրքացված Քելեքի գյուղ, իսկ Սուրաթ Հյուսեյնովին՝ Գոբուստանի բանտ... Նախքան Սումգայիթի բազմահազար հանրահավաքում նա կհետաքրքրվեր՝ «Իսկ ո՞ւր է մեր Խըդըրը՚, և խարույկների վրա անպաշպան հայերին այրող  այդ Խըդըր Ալոևը, նա ինքը՝ բանաստեղծ ու դպրոցի տնօրեն   Խըդըր Ալոև- Ալովլըն*, արդեն առանց մորուքի ու սև ակնոցի, դուրս գալով ամբոխի միջից, ծիծաղադեմ, հպարտ ու երջանիկ, կգնար փեյղամբարին** ընդառաջ, և փեյղամբարը ջերմորեն կգրկեր, կթփթփացներ մեջքը  և նրան Սումգայիթի քաղաքային գործադիր իշխանության ղեկավար ու Ազգային ժողովի՝ Միլլի Մեջլիսի  պատգամավոր կկարգեր...Նախքան Ադրբեջանի նախկին գլխավոր դատախազ  Իլյաս Իսմաիլովն այդ նույն Միլլի Մեջլիսի ամբիոնց  կհայտարարեր, որ Սումգաիթի ու Բաքվի հայոց կոտորածների կազմակերպիչներն այսօր պատգամավորական անձեռնմխելիության մանդատներով  նստած են այս դահլիճում, իսկ հանրահայտ Ջորջ   Սորոսն իր  «Գորբաչովի հայացքների  համակարգը»  գրքում  կմատնանշեր,  որ իրականությունից այնքան էլ հեռու չեն ենթադրություններն այն մասին,  թե հայկական ջարդերն Ադրբեջանում  ներշնչված են եղել տեղական մաֆիայի կողմից,  որին ուղղորդում էր Հեյդար Ալիևն այն հաշվով,  որպեսզի անշահեկան  իրավիճակ  ստեղծվեր Գորբաչովի համար ու նաև,  իհարկե,  Ադրբեջանում  իշխանությունը կրկին իր ձեռքը վերցնելու նպատակով,  ինչին որ նա հասավ՝  Սումգայիթում, Բաքվում, Կիրովաբադում և այլուր, հանուն իշխանության ու փառքի՝ անխնա հեղելով  հազարավոր  անմեղ մարդկանց արյունը, չխնայելով անգամ իր հայրենակիցների, թալիշների, լեզգիների ու թուրք մեսխեթցիների արյունը՝  Խոջալու գյուղում ու Աղդամի մատույցներում…Նախքան  այդ նույն  Խոջալուի մասին  ճշմարտությունն ասելու  համար,  որ՝  ոչ թե հայերը,  այլ  Ադրբեջանի ժողովրդական ճակատի արյունարբու  զինվվորներն  են   Աղդամից մոտ  երեք հարյուր մետր հեռավորության վրա,   սեփական տարածքում կրակելով անմեղ մարդկանց ոտքերին,  կացնահարել ու գլխամաշկ արել նրանց  դիակները,  նկարահանելով այդ ամենը՝ Միլլի Մեջլիսում ցուցադրելու ու երկրի առաջին նախագահ Այազ Մութալիբովին տապալելու համար,  և ինքը Մութալիբովը կհաստատեր դա չեխ լրագրողուհի Դանա  Մազալովայի  հետ ունեցած հարցազրույցում,  նախքան      ադբեջանցի լրագրողներ Էլդար Հյուսեյնովը,  Ռաֆիկ Թաղին ու   Չինգիզ Մուստաֆաևը ճշմարտության զոհ կգնային, իսկ   տասնյակ մարդիկ  երկար տարիներով  բանտ կնետվեին,  այդ թվում նաև հանրաճանաչ   Էյնուլլա Ֆաթուլլաևն՝  իր «Ղարաբաղյան օրագրի» համար, նախքան  ադրբեջանցիները,   միլիոններ ներդնելով,  աշխարհով մեկ կթնդացնեին Խոջալլուի շինծու պատմությունը՝ սքողելու համար սեփական ոճրագործությունները   հայերի հանդեպ…

         Եվ նախքան Կարմիր բանակը, մասնակցությամբ ադրբեջանական ОМОН-ի,     աֆղանական կիշլաղներում հարյուր հազարավոր անմեղ մարդկանց  անխղճորեն կոտորած ու դրա համար հերոսի կոչման արժանացած Բորիս Գրոմովի սեփական պլանով ու նախաձեռնությամբ՝ տանկերի ուղեկցությամբ հայերից կդատարկեր ամբողջ Շահումյանն ու Մարտակերտի շրջանի գյուղերը՝ հողին հավասարեցնելով Վաղահասն ու բնաջնջելով Մարաղան՝ չխնայելով ոչ ծերերին, և ոչ էլ մանկանց, իսկ ողջ մնացածներին  կքշեին   բանտերը, ուր  նրանք ամենօրյա  անլուր կտտանքների կենթարկվեին ու շատերն էլ անհետ կկորչեին, նախքան թալանելու, բռնաբարելու, հայերի տներին ու նրանց ունեցվածքին տիրանալու ավանդական մոլուցքով բոնկված՝ վայրենի ամբոխը  խորհրդային զորքերի տանկերի հետևից կխուժեր այդ գյուղերը ու հրճվագին ոռնոցով ցաքուցրիվ կվազեր դեպի հայերի ունեցվածքը...  Նախքան հայատյաց գոլիցինների, մեծ իշխան նիկոլաևների, լոբանով-ռոստովսկիների ու մի ոմն Վելիչկոյի արժանավոր հետնորդ, արնախում  դահիճ Սաֆոնովը  զտման կետերն ու բանտերը կլցներ  շրջափակված Ղարաբաղի խաղաղ բնակչությամբ, նախքան գիշեր ու զօր չորս

---------------------------

            *Ալովլը (ադրբ.).-կրակոտ

         **Փեյղանբար (ադրբ.)- մարգարե

կողմից կրակ կթափվեր պաշարված Ստեփանակերտի վրա, իսկ փոքրիկ օդանավակայանում ծեծի ու ստորացման կենթարկվեին հայ ուղևորները, նախքան Բաբրակ  Քարմալի ու Նաջիբուլլայի  հավատարիմ խորհրդական  Վիկտոր Պետրովիչ Պոլյանիչկոն՝ մերօրյա այդ Թալեաթը, սովետա-ադրբեջանական հրոսակախմբերի գլուխն անցած՝ կավերեր Մարտակերտի, Հադրութի, Շահումյանի, Բերդաձորի ու Գետաշենի հազարամյա հայոց շեն գյուղերը, բնակչությանը ճզմելով տանկերի թրթուրների տակ, գլխամաշկ անելով հայ տղամարդկանց ու մատաղահաս  հայ աղջիկներին արյան մեջ փռված ծնողների աչքի առաջ  նվիրելով  ժողովրդական ճակատի իր թուրք  մտերիմներին, և նախքան այդ ամենի համար, երևի, բեհեղզեբուշ Գորբաչովն անձամբ շնորհավորական հեռագիր կհղեր այդ հրեշին՝ արժանացնելով նրան հերոսի կոչման ու պատվիրելով՝  շարունակել  այդպես...

Նախքան Օրուջ Հիդայաթովը, սումգայիթյան  թատերականացվաց ցույցերի  կազմակերպման   գործում   մատուցած   ծառայությունների համար, կդառնար Հեյդար Ալիևի օգնականը՝ ազգային հարցերի գծով, Խուտոր ավանի հարյուրավոր հայերի փրկարար Ալյոշա Արմենակի Աղաբեկյանը՝ Աղսուի շրջանի Գյուրջևան հայկական գյուղից, Արտաշատի շրջանում ՝  Գևորգ Աղաջանյանի ու Ռոբերտ Առաքելովի  նման  մեկի  մատնությամբ բանտ կնետվեր՝ շարունակ մտածելով, որ շուտով իր եղբայրակիցները նրան  էտապով   հոշոտման  կուղարկեն Բաքու, իսկ նրա Արեգ ավագ որդին՝ Ֆազիլ Իսմայլովի բարեկամների կողմից վարձված հայի ձեռքով կսպանվեր Երևանի Լենինի հրապարակի մոտակայքում, անավարտ տան խոնավ նկուղում կմեռներ նրա կին Նինան, այդ մեծ վշտերին չդիմանալով՝ կմեռներ և ինքը՝ Ալյոշա Աղաբեկյանը՝ մոռացված, լքված աշխարհից ու մարդկանցից, նախքան  Գևորգ Աղաջանյանը, հասնելով Երևան, կպատմեր այն մասին, թե ինչպիսի քաջազուն հերոս  էր ինքը, անմեղսապարտ տառապյալ, և աշխատանքի կընդունվեր Հայաստանի գրողների միությունում՝ որպես գրական խորհրդական ու մինչև վերջ ձրի կապրեր քաղաքի հյուրանոցներից մեկում՝ այդ նույն գրողների միության հաշվին, իսկ նրա մտերիմ-գործակից Ռոբերտ Առաքելովը, դարձյալ որպես տառապյալ հայ, շրջագայելով Երևանում ու ամբողջ մի տարի՝ Ղարաբաղում, Պոլյանիչկոյի ու Սաֆոնովի հետ նույն ինքնաթիռով  կփախչեր Բաքու, ուր ինը հազար անմեղ հայեր նահատակվեցին, և գրքեր կհերյուրեր՝ ընդդեմ հայերի, նախքան Ալեքսանդր Կատուսևն ինքնասպան կլիներ, իսկ Պոլյանիչկոն ու СМЕРШ-ի հերոս Զիա Բունիաթովը գետնին կփռվեին հայ վրիժառուների գնդակից՝ մեկը Օսիայի լեռներում, մյուսը՝ սեփական տան շեմին...

Եվ նախքան համբերատար ու հերոսական Ղարաբաղը, կորցրած հույս ու հավատ՝ հանդեպ աշխարհի արդարության, ցասումնալից կմռնչար ու կելներ ոսոխի դեմ ի մահ՝  հանուն բնօրրանի ազատագրման՝ ոնց Սասուն ու Վասպուրական, ոնց Մուսա լեռ ու Սարդարապատ, կբռունցքվեր և կելներ ու տասնմեկ հազար սիրասուն քաջ որդվոց  արյան գնով կմարեր թշնամական բոլոր կրակակետերն  ու գերությունից կազատեր իր սրբասուրբ հողը, և ասադովների՝ Սումգայիթում ու Բաքվում խեղճ ու կրակ ծերունիների ու անպաշտպան պառավ կանանց հետ հաշվեհարդար տեսնող հարյուրհազարանոց ցռան զորքը՝ մոջահեդ, թուրք, ուկրաինացի ու չեչեն ծախու վարձկանների հետ՝ գլխավորությամբ տխրահռչակ  Սալման Ռադուևի  ու  Շամիլ Բասաևի, առանց ետ նայելու լեղապատառ կփախչեր մինչև Բաքու, ու այդ բարեհաջող փախուստի  համար  հարյուր քսան հոգի կարժանանային Ադրբեջանի ազգային հերոսի կոչման... Եվ նախքան բազմաչարչար ու բզկտված Արցախի հողը վերստին շունչ կառներ ու կծաղկեր, և հայրենական խաղաղ դաշտերի վրա կրկին կթևածեր պապենական հինավուրց ու անմահական հորովելը... 

Եվ այսպես... նախքան փախստական հայերը, իրենց հոգում պահած սիրելի, հետզհետե հեռացող ջինջ ու լուսավոր այն եզերքի պատկերը, ուր նրանց տունն ու հայրենիքն էր, ինչպես սովահար վայրի գազանից հալածված մի հոտ, կցրվեին աշխարհով մեկ՝ անհյուրնկալ սառնաշունչ Ռուսաստանից մինչև հեռավոր Յուտա, Միչիգան,  Տորոնտո   ու Ռոդ-Այլենդ, և նախքան նրանք, ովքեր անկարող դիմանալու զրկանքներին ու արհավիրքներին, ինքնասպան կլինեին կամ սովից, ցրտից, չսպիացող վերքերից ու հիվանդություններից կմեռնեին ճանապարհներին, և մոռացության փոշին, հանց  հավիտենական  գիշեր, անհայտության խավարով  կծածկեր նրանց սուրբ անունները, եղավ, ահա, այս  պատմությունը՝ որպես հիմն ու սգերգ՝ սիրո և ողջակիզման...