►►►

Ես, իրավ, այն կարծիքին էի, որ երկար չեմ մնա Մոսկվայում:  Անկետաները լրացնելու համար մորս նույնպես ստիպված եղա Ստավրոպոլից կանչելու: Ռոբերտի աջակցությամբ կոմունալ բնակարանում սենյակ վարձեցինք և համարյա  ամեն օր գնում էինք դեսպանատուն՝  թղթերը հանձնելու: Վիթխարի  հերթեր  էին, մարդիկ կային գիշերվա կեսից գալիս, հերթ էին բռնում: Ամերիկա մեկնել ցանկացողները հիմնականում Սումգայիթից էին, բայց օր-օրի շատանում էին նաև Բաքվից ու Ադրբեջանի  տարբեր վայրերից եկած փախստական հայերը: Հարազատ օջախներից լքված, անպաշտպան ու անօգնական՝ նրանք իրար պատմում էին իրենց գլխին եկածը՝ մեկը մյուսից սարսափելի, և այդ պատմությունները, հավանաբար, որոշ թեթևություն  էին բերում նրանց:

- Ամբողջ կյանքում տանջանքով, տառապանքով, հազար ու մի հալածանքների ենթարկվելով, էս երկրի համար ձրի, համարյա ձրի տքնես, կառուցես ու վերջում մնաս անտուն, մերկ ու անպաշտպան,- դժգոհում էին հերթում կանգնածները:- Գնացածները մի տեսեք ինչե՜ր են գրում, տներով ու բնակարաններով  իսկույն ապահովել են՝ անհրաժեշտ  ամեն բան մեջը, թոշակ են նշանակել՝ յուրաքանչյուրին վեց հարյուր երեսուն դոլլար ու  ամսական  հարյուր երեսուն դոլլար էլ ինչ-որ  տեղից են տալիս, հիվանդանոց, դեղորայք՝լրիվ անվճար, երեխեքի բարձրագույն կրթությունը՝ անվճար, լաց են լինում, ասում են, որ էսպիսի  վերաբերմունք, հոգատարություն ու էսպիսի դրախտ է եղել, հապա մեր  կյանքն ինչու իզուր մաշեցինք էդ դժոխքում: Նույնիսկ մարդ անհարմար է զգում, ասում են, որ նրանց համար ոչինչ չարած՝ էդքան արտոնություններ ունեն: Չէ, էստեղի նման... Անծայրածիր երկիր, հազարավոր դատարկ գյուղեր, ու մեզ համար տեղ չկա. ոչ գրանցում, ոչ աշխատանք, ամեն քայլափոխի՝ արգելք, ամեն տեղ՝ կաշառք, ծեծ ու նվաստացում, գոնե մի կարեկցող չկա, բա ինչու՞ են մեր հայրերն ու եղբայրները արյուն թափել, զոհվել Հայրենական մեծ պատերազմում, եթե էսօրվա օրը էն  հեռավոր Ամերիկան պիտի մեզ օգնության ձեռք մեկնի: Ամոթ էսպիսի պետությանը:

Ցավում էի, որ չէի կարող զանգել Ռենային, կարոտից մղկտում էր սիրտս, բայց դրժել Էսմիրային տված իմ խոստումն ու նաև ամենագլխավորը՝ վտանգի տակ դնել Ռենային, անկարող էի:

Զանգեցի գլխավորին, նա անասելի ուրախացավ իմ զանգի համար, բայց  անսահման վշտացրեց ինձ, ասելով, որ քաղաքում դրությունն այնքան էլ լավ չէ: «Ռադիոն, հեռուստատեսությունն ու թերթերը հեղեղված են հակահայկական հերյուրանքներով,-ցածրաձայն  ասաց նա:- Բայց մենք չենք խառնվում, պաշտոնական  հաղորդումներ ենք տալիս միայն: Իսկ այդ տականք Գևորգ Աղաջանյանը,- ավելի ցածրացնելով ձայնը ավելացրեց գլխավորը,-  Կարո Առաքելովի սրիկա որդու՝ Ռոբերտ Առաքելովի հետ միասին ցուցակը ձեռքներինին «Կոմունիստ» թերթի աշխատակիցներից, իբր, Մոսկվա հեռագրեր ուղարկելու նպատակով, փող են հավաքել: Դու պատկերացնո՞ւմ ես, թե դա ինչ է նշանակում. հրատարակչության բազմահարկ շենքում, ուր հայերեն «Կոմունիստից» բացի տասնյակ ուրիշ խմբագրություններ կան տեղավորված, նրանք ցուցադրաբար փող են հավաքում: Կասկած չկա,- շարունակեց գլխավորը,- որ դրամահավաքի այդ ամբողջ պատմությունը  մանրազննին պլանավորված գործ է, որովհետև հենց հաջորդ օրը կառավարական տան մոտ, հանրահավաքում, խոսակցություններ են սկսվել այն մասին, որ Բաքվի հայերը փող են հավաքում Ղարաբաղի համար: Այդպիսի բան չի եղել, լկտի սուտ է, բայց, ահա, քաղաքում կտրուկ փոխվել է վերաբերմունքը հայերի նկատմամբ, սկսվել են զանգվածային ծեծկռտուքները տրանսպորտում ու փողոցներում: Հերիք չէր դերասան Մեջիդ Շամխալովի հետ նրան  բռնեցին Փոխլուդարայի ինչ-որ փչացած կանանց պրիտոնում, թերթում խայտառակեցին, հերիք չէր Ռադիկ Գրիգորյանի  քրոջ բռնաբարության այդ զզվելի պատմությունն ու նրա լպիրշ ոտնձգությունները՝ մահճակալին գամված մեր գրող ընկերոջ՝ Կասպարովի կնոջ նկատմամբ, վերջապես հերիք չէր Հուրունցի նամակը՝ ուղարկված Սուրեն Կասպարովին, որ, ինչպես հետո պարզվեց, նրա տնից գողացավ, հանձնեց ԿԳԲ-ին՝ Սաֆար Ալիևին. այդ նամակի պատմությանը, ինչքան գիտեմ, դու էլ ծանոթ ես, Ղարաբաղի մասին է, հիշու՞մ ես,  Հուրունցը մեզ մոտ էր, այդ օրերին էր, տղաների մասնակցությամբ նամակը կարդացել էին Կասպարովի տանը, դիտողություններ էին արվել, վերամշակելուց հետո Հուրունցն այն Երևանից ուղարկել էր Կասպարովին, այստեղից Մոսկվա՝  ժուռնալիստ Անատոլի Բեզուգլովի միջոցով անձամբ  քաղբյուրո հանձնելու համար: Նախնական պայմանավորվածություն կար, ասում են, բայց այդ սրիկա Աղաջանյանը  Կասպարովի  կնոջը՝ Իդա Միխայլովնային, խաբելով, տնից գողացավ նամակը, հանձնեց օրգաններին:  Նամակի քննարկման  մասնակիցներից Հուրունցը, Կասպարովը, մեր մյուս լավագույն տղաները՝  Մարտակերտի շրջանային թերթի խմբագիր Շահեն Օհանջանյանը, ամբողջ Ղարաբաղում հայտնի երկրաբան  Ալբերտ Շահնազարյանը, Գուրգեն Դալլաքյանը՝ լուսավորության նախարարությունից, նույնիսկ Ճարտարի կոլտնտեսության փառապանծ նախագահ Սուրեն Ադամյանը, որը, ի միջի այլոց, պատահաբար էր այդ օրն այցելել Կասպարովին, մի տարվա մեջ, միանգամայն անհայտ հանգամանքներում, մեկը մյուսի ետևից զոհ գնացին: Ընդ որում, եթե Կասպարովը, Ալբերտը և Շահենը, բոլորն էլ առույգ, ջահել,  անսպասելի կերպով հանկարծամահ եղան, ապա  Դալլաքյանը խեղդամահ արվեց գրողների միությունից ոչ հեռու, Խագանի փողոցի վրա գտնվող իր բնակարանում, իսկ Ադամյանին կացնի բութ կողմի հարվածով սպանեցին Ճարտար գյուղում, հենց իր տան մեջ, և նրա բժիշկ որդին, գերագույն դատարանում գործը լսելիս (դատին ներկա եմ եղել), ինչքան էլ ջանում էր պարզել հոր սպանության պատվիրովի բնույթը, դատավոր Իբրահիմովը հետևողականորեն մերժում էր նրա բոլոր հարցումները, իսկ  մեղադրյալներ Արտյուշա Հարությունյանին ու Ալբերտ Մկրտչյանին դատավճռից անմիջապես  հետո, երևի հետքերը ծածկելու համար, շուտափույթ կերպով գնդակահարեցին: Ահագին տուժեցին նաև  նամակի քննարկմանը  մասնակցած մյուս տղաները՝ Լևոն Ոսկանյանը, Ռուբեն Գաբրիելյանը, Էդուարդ Գեորգիյանը՝ վերահսկողության կոմիտեից: Լևոնի փաստաթղթերը գրողների միության ղեկավարությունն այդ օրերին ներկայացրել էր կենտկոմ՝ նրան «Գրական Ադրբեջան» հանդեսի գլխավոր խմբագրի պաշտոնում հաստատելու համար, մինչ այդ նա փոխարինում էր գլխավոր խմբագրին, այդ դեպքից հետո նրա թեկնածությունն անմիջապես հետ կանչվեց կենտկոմից, տպագրության պատրաստ  գիրքը հրատարակչությունից կորավ, իսկ այնուհետև  հանվեց թեմատիկ պլանից, անհայտ մարդկանց կողմից երկու անգամ կողոպտվեց  նրա բնակարանը: Նկարիչ Ռուբեն Գաբրիելյանի դռան վրա բենզին լցնելով՝ մի քանի անգամ վառեցին, և նա ստիպված եղավ փախչել Երևան, Էդուարդ Գեորգիյանին, մահացու ծեծված, հարևանները գտան շքամուտքում ընկած: Այդքանը, այո, հերիք չէր, տես, հիմա էլ ինչ անամոթ քայլի են դիմել: Ես էլ, ես էլ եմ մեղավոր, Լեո, ասել եմ քեզ, ես նրան երաշխավորագիր տվեցի՝ գրողների միության շարքերն ընդունվելու համար: Մի խոսքով, Լեո ջան, - վերջում ավելացրեց նա,- դեռևս գալ պետք չէ, խորհուրդ չեմ տալիս, սպասիր տեսնենք ինչով է վերջանում այս ամենը, ես  այստեղ մի կերպ յոլա կտանեմ»:

Երկրորդ ամսվա վերջին ես կրկին զանգեցի գլխավորին, բայց նրա հեռախոսը՝ ոչ աշխատավայրում և ոչ էլ տանը, չէր պատասխանում: Խմբագրության մյուս հեռախոսները ևս անջատված էին: Զանգեցի Սիավուշին, ինձ թվաց տրամադրությունը վատ չէր, հարցրի՝ «ինչպե՞ս է կյանքը Բաքվում»: «Ոչինչ,- ասաց Սիավուշը և կատակի տվեց,- եթե խմիչք է ճարվում, ամեն ինչ լավ է թվում»:

Շաբաթվա վերջում կենտրոնական հեռուստատեսությամբ հաղորդում եղավ այն մասին, որ Բաքու քաղաքում կյանքը նորմալ հունի մեջ է մտնում, աշխատում են բոլոր գործարաններն ու հիմնարկ-ձեռնարկությունները, վերսկսվել են պարապմունքները ուսումնական հաստատություններում:

Ռոբերտի հետ վերջին հանդիպումից հետո հաստատ վճռեցի ոչինչ չասել մորս՝ Բաքու մեկնելու մասին: Զարմիկի հետ պայմանավորվեցինք միասին մեկնել: Նա ադրբեջանցու անուն – ազգանունով անձնագիր ուներ, մաքուր խոսում էր ադրբեջաներեն, և Բաքու մեկնելը նրա համար խնդիր չէր: Ժամադրվեցինք և մյուս օրը, գնալով աէրոկասսա, հունվարի տասներկուսի համար ինքնաթիռի տոմս առանք :

Ռոբերտը վերջ ի վերջո համոզեց:

-Քո մասնագիտությամբ, - ասաց նա,- դու այստեղ դժվար թե շուտ գործ ճարես: Այնտեղ, Բաքվում, ինքդ հո հիշում ես, քանի անգամ եղել ես մոտս, կապի նախարարությունում նստած ստից հաշվետվություններ էի գրում, բայց հիմա, տես, թե ինչով եմ զբաղված, կրպակում առևտուր եմ  անում՝ առ՝ տուր, առ՝ տուր, հեշտ գործ, և  տեսնում ես, որ ամենևին էլ դժգոհ չեմ, ընդհակառակը՝ շատ գոհ եմ: Այսպես որ գնաց՝ ի՞նչ Լատինական Ամերիկա, ի՞նչ Միչիգան ու Լանսինգ: Գնա փողերդ հանիր, արի, հենց այստեղ, մետրոյի մոտ մի տեղ էլ քեզ համար կվերցնենք: Առանց փող, քեզ պարզ ասեմ, ոչինչ հնարավոր չէ անել, առնվազն մի ութ-տասը հազար դոլլար է պետք: Շուտ գնա ու, տես, երկար չմնաս: Ռենային զանգու՞մ ես գոնե: Թե՞ մոռացել ես արդեն:

- Մոռացել եմ,- ասացի ես նրա հանգով:

- Ո՞նց թե:- Ռոբերտը կասկածանքով նայեց ինձ, հետո ժպտաց, ասաց.– Լեո, մի երկու անգամ տեսել եմ՝ քեզ նայելիս: Երբ կինը կամ աղջիկը  այդպես  հմայված նայում է  որևէ մեկին, դա նշանակում է, որ հողագնդի  վրա  գտնվող  մյուս՝ մոտ երեք միլիարդ  տղամարդիկ, գոյություն չունեն նրա համար: Այդպիսի սերը, ախպերո, աստծու պարգև է, իսկ դու ասում ես՝ մոռացել եմ, կատակում ես, էլի, լսիր, նրան մոռանա՞լ կլինի: Լավ, չես ուզում՝ մի ասա: Կարճ՝ մինչև կվերադառնաս, ես այստեղ կպայմանավորվեմ  մետրոպոլիտենի ղեկավարության հետ: Դա ես ինձ վրա եմ վերցնում:

Մորս՝ մեկնելուց մի երկու ժամ առաջ, ասացի միայն:

- Մամա, գնում եմ Բաքու:

- Բաքու՞,- վախեցած հարցրեց նա, ասես առաջին  անգամ էր խոսք բացվում Բաքու մեկնելու մասին: - Ե՞րբ,- ավելացրեց նա, և նրա ձայնի մեջ անթաքույց տագնապ զգացի: - Բայց ի՞նչ են ասում, վիճակն ինչպե՞ս է էնտեղ:

- Ինչպե՞ս պիտի լինի՝ նորմալ,- հանգիստ ձայնով ասացի ես: - Թերթերը ոչինչ չեն գրում, հեռուստատեսությունը ոչինչ չի հաղորդում:

- Մի՞թե մեր մամուլին կարելի է հավատալ: Սումգայիթի դեպքերի ժամանակ նույնպես ոչինչ չէին գրում ու ոչինչ չէին հաղորդում:

- Դե, այն ժամանակ  ուրիշ,- փորձեցի սիրտ տալ նրան: - Հին սխալները հո չե՞ն կրկնելու:

Ես նորից ու նորից էի հիշում Ռոբերտի խոսքերը Ռենայի մասին. «Կատակում ես, էլի, լսիր, նրան մոռանա՞լ կլինի»: Այն մտքից, որ շուտով հնարավորություն կունենամ տեսնելու Ռենային, գլուխս պտտվում էր երջանկությունից:

- Զգույշ մնա, մաման մատտաղ,- վերջին րոպեին կրկին զգուշացրեց մայրս,- տեղ հասար թե չէ՝ վերադարձիր, մնալու բան չկա:

Եվ հիմա օդանավը միալար, անդադրում գվվում էր, երբեմնակի ճոճվում, ծանր տարուբերվում էր՝  շարժիչների նույն միալար հռնդյունով ճեղքելով անծայրածիր երկինքը:  Ճիշտ արեցի՞, արդյոք, որ այս անգամ չլսեցի մորս, ուշադրություն չդարձրի նրա խոսքերին՝ քիչ էլ սպասել: Բայց չէ՞ որ սպասել այլևս անհնարին էր, երրորդ ամիսն էր մայրս նույնն էր կրկնում՝ սպասիր, և ես՝  անսալով նրա տվայտանքներին, օր- օրի ետ գցելով, հետաձգում էի մեկնումը: Բայց, ի վերջո, սպասել այլևս հնարավոր չէր, ապրելու և զբաղեցրած սենյակի վարձը տալու փող էր պետք: Սակայն շարունակական ձգձգման պատճառը մորս հորդորները չէին միայն և ոչ էլ այն, որ աշխատանք էի որոնում, հիմնականը Բաքվում տիրող անորոշ վիճակն էր և այն, որ Ամերիկա գաղթելու թղթերը վաղուց հանձնել էինք դեսպանատուն, սպասում էինք պատասխանի: Համարյա օրումեջ, ինչպես որ մինչև անկետաները հանձնելը, գնում էի դեսպանատուն, ուր ինձ նման հարյուրավոր նախկին բաքվեցիներ էին հավաքվում՝ իմանալու ե՞րբ են կանչելու զրույցի, որը, չգիտես ինչու, շարունակ ձգձգվում էր:

Ես լուսանցույցից նայում էի դուրս, ներքևում, ետ սլացող հատուկենտ  ճերմակաթև ամպակտորների տակ, ալպիական լեռնալանջերն ի վար արծաթյա թելերի պես ձգվում էին գետակները: Այս ու այնտեղ, ասես լքված՝ մենավոր գյուղակներ էին երևում՝  կորած մշուշների մեջ:

- Ազա՞տ  է ձեզ մոտ,- հարցրեց կանացի քնքուշ մի ձայն: Բարեհամբույր ժպիտով, դուրեկան կազմվածքով, թարմ  ու սրճագույն  փայլուն   մազերով դեռատի կին   էր՝ քսան-քսանհինգ տարեկան: Մետաքսե կապույտ կոստյումը՝ ծալազարդ բոլորքով ու ծալազարդ օձիքով՝  ավելի էր ընդգծում նրա թխաթույր նրբագեղությունը :

Ես ետ նայեցի. Զարմիկը նստած էր ետևի  շարքերից մեկում, տաք զրուցում էր ինչ-որ մեկի հետ:

- Նստեք,- ասացի  ես:

- Շնորհակալություն: - Ժպտալիս դանդաղ բացվող շուրթերը ձգող, հրապուրիչ ինչ-որ բան ունեին:

- Առջևի ճամփորդասրահում շատ է աղմուկը,- քնքշաձայն  ասաց նա, տեղավորվելով փափուկ թիկնաթոռին,- շարժիչներից հեռու հանգիստ է:- Նա մի կարճ պահ լռեց, տխրաձայն ու  ցածրաձայն  արտասանեց.

-Прощай Баку! Тебя я не увижу.

Теперь в душе печаль, теперь в душе испуг...*

- Դուք բաքվեցի՞ եք,- հարցրի ես:

- Բաքվեցի էի,- ափսոսանքով ասաց նա մի տեսակ  ամոթխած  կիսաժպիտով: - Փոխանակման համար եմ գնում: Հարմար տարբերակ է, մերը չորս սենյականոց բնակարան է, կոպերատիվ նոր շենքում, քաղաքի ամենակենտրոնական մասում:

- Ո՞ր մասում է:

- Ապրիլի 28 փողոցում: Աէրոկասսայի շենքում, վեցերորդ հարկ: Նոր էինք նորոգում կատարել: Երկու սենյակի հետ ենք փոխանակում, այն էլ Մոսկվայից ահագին հեռու, Օբնինսկ փոքրիկ քաղաքում, առաջին հարկ, առանց պատշգամբի, բետոնե

--------------------

*  Մնաս բարով, Բաքու։ Չեմ տեսնի ես քեզ  էլ,

   Վիշտն է հոգուս թառել, հոգուս ահ է պատել...

հատակով, պատկերացնո՞ւմ եք: Ի՞նչ արած, ուրիշները դա էլ չեն գտնում: Ում հետ փոխանակում ենք, ադրբեջանցի է, կինը՝ ռուս: Այդ ադրբեջանցու  փոքր եղբոր հետ պիտի հանդիպենք, թղթերը ձևակերպենք, լիազորագիր  է տվել եղբոր անունով: Դու՞ք էլ Բաքվից եք:

- Այո, հեռուստատեսության ու ռադիոհաղորդումների կոմիտեում եմ աշխատում:

-Ճի՞շտ: Մեր կողքի հարևանուհին նույնպես այնտեղ է աշխատում: Դուք ո՞ր խմբագրությունում եք:

-Հայկական ծրագրերի խմբագրությունում:

- Ուրեմն իմ մորը պիտի ճանաչեք, գերագույն դատարանում էր աշխատում՝ Ռոզա Գրիգորյան, գերագույն դատարանի անդամ էր: Առաջ հայերից Արությունովն էր այնտեղ, հետո Առուշանովն էր, հետո՝ Վասիլի Անանյանը,  Անանյանի սպանությունից հետո արդեն իմ մայրն էր:

- Գիտեմ,- ասացի ես, - նույնիսկ հաղորդում ենք տվել նրա մասին: Ղարաբաղի Ղարաղշլաղ գյուղից են ծնողները, բայց հետո գաղթել են Մարտակերտի շրջան, Զարդախաչ:

- Ճիշտ է, իմ մայրը հենց Զարդախաչում է ծնվել: Հետաքրքիր է, ծանոթներ դուրս եկանք: Կարինա է իմ անունը:

Ես ևս ասացի իմ անունը, իսկ հետո ավելացրի.

- Օդանավակայանից միասին կգնանք, մենք ձեզ կտանենք տուն:

- Շատ լավ,- խնդումնասիրտ ասաց  Կարինան: Սպիտակափայլ  ատամները շողացին մի կարճ ակնթարթ- Ամուսինս շատ էր անհանգստանում: Ինքը չէր կարող գալ, նոր-նոր մի կերպ աշխատանքի էր տեղավորվել: Ասում են ծածուկ հրահանգ կա՝ փախստականներին չգրանցել ու չվերցնել աշխատանքի: Ուղղակի սարսափելի է: Մնալո՞ւ եք, թե վերադառնալու եք Մոսկվա:

- Չէ, վերադառնալու եմ,- ասացի ես,- կարճ ժամանակով եմ գնում:

- Ես աէրոկասսայի համարյա բոլոր աղջիկներին գիտեմ, եթե պետք լինի՝ ձեզ համար տոմս կվերցնեմ,- մանկան հոժարակամ անմիջականությամբ ասաց նա:- Կարող եք չանհանգստանալ:

Ես երկար ժամանակ մտորում էի՝ պատմե՞լ նրան Ռենայի մասին, թե ոչ: Ի վերջո, որոշեցի պատմել ու խնդրել նրա օգնությունը:

- Ես կօգնեմ,- ասաց նա, բարեսրտորեն ձեռքը դնելով իմ թևին:- Կզանգեմ, կպայմանավորվեմ հետը, որ գա մեր տուն: Ոչ,- արագ փոխելով միտքը ասաց նա քնքշահայաց նայելով ինձ,- ես իմ հեռախոսահամարը կտամ իրեն և կասեմ, որպեսզի որևէ տեղից զանգի ինձ: Այդպես ավելի ապահով է: Ես նրան ամեն ինչ կբացատրեմ: Վաղը ո՞ր ժամին է ձեզ հարմար: Ես կասեմ, և նա այդ ժամին կլինի մեր տանը: Գրեք իմ հեռախոսահամարը՝ 93-81-44: Տունը գիտեք, երկրորդ մուտք, վեցերորդ հարկ, ձախ դուռն է՝ քառասուներկուերրորդ բնակարանը: Հարմա՞ր է ժամը չորսին:

- Հարմար է:

- Ժամը չորսին նա մեր տանը կլինի, կարող եք չկասկածել:

«Աստված իմ, մի՞թե ես վաղը կտեսնեմ Ռենային»,- բերկրանքով մտածեցի ես, զգալով, թե կրծքիս տակ ինչպիսի ուժգնությամբ սկսեց բաբախել սիրտս:

Օդանավի տակ միանգամից ընդառաջ նետվեց կարմիր լույսերով թռիչքուղին, անիվների տակ դղրդաց ու ետ սլացավ բետոնը:

Օդանավակայանի հրապարակում տաքսի վերցրինք: Զարմիկը նստեց վարորդի կողքին, ես ու Կարինան՝ մեքենայի ետնամասում:

- Ձեզ կթողնենք տանը,- ասացի ես Կարինային: - Վաղը չորսին կհանդիպենք:

Կարինան ժպտալով գլխով արեց, և ես կրկին անգամ նկատեցի, որ ժպտալիս դանդաղ բացվող նրա շուրթերը, իրոք, անչափ հրապուրիչ ինչ-որ բան ունեն:

- Մյան Նախըծվան բալասըյամ, ադըմ Զաքիր, սա՞ն հարալըսան*,- հարցրեց Զարմիկը վարորդին:

Մեծահասակ մարդ էր վարորդը՝ կիսաճաղատ, երկու ձեռքով ամուր կառչած ղեկին, լայն բացած զույգ աչքը հառած ճանապարհին:

- Սաբիրաբադի կողմերից եմ,- արձագանքեց նա, կողքանց նայելով Զարմիկին:- Քաղցր նռան ու ձմերուկի տաք երկիր Սաբիրաբադից:

- Ի՞նչ ես կարծում,- ինձ աչքով  անելով հարցրեց Զարմիկը: - Էս հայերը մեզնից ի՞նչ են ուզում:

- Էհ, մենք էլ ենք մեղք, նրանք էլ են մեղք,- ցավով արձագանքեց  վարորդը,- մատը գցած՝ շարունակ խառնում են մեր մեջը: Ապշերոնի քարտուղար Զոհրաբ Մամեդովը  Հայաստանից եկած փախստականներին  ամեն առավոտ  ավտոբուսները լցրած՝  ուղարկում էր Սումգայիթ, ցույցերի: Հատուկ նպատակով, իհարկե: Ինքս եմ քանի անգամ տեսել  ավտոբուսների ու մարդկանցով

---------------

     *Մյան Նախըծվան բալասըյամ, ադըմ Զաքիր, սա՞ն հարալըսան (ադրբ.).- Ես Նախիջևանի զավակ եմ, անունս՝ Զաքիր, դո՞ւ որտեղից ես:

լցված բեռնատարների էդ քարավանները: Հեռուստատեսությամբ  ասում էին, թերթերում էլ գրեցին, թե, իբր, կենտկոմի քարտուղար Հասան Հասանովը  Աղդամում  չոքել է ադբեջանցիների առջև, որ չգնան Ստեփանակերտի հայերի վրա, ասես Ստեփանակերտի  հայերը  գառներ են, իրենք՝ գայլեր, իսկ Խուրաման  Աբբասովան, որին ռուս  միամիտ բանաստեղծ Եվտուշենկոն, ոտանավոր նվիրեց, իբր թե լաչակը հանել, գցել է մարդկանց ոտքերի տակ, և նրանք կանգ են առել, չեն գնացել: Սուտ է: Ինչպես հետո պարզվեց՝ գնացել են, հասել են մինչև Ասկերան, և էն էլ  մի քանի հազար հոգով՝ ճանապարհին ծեծելով ու հաշմանդամ դարձնելով մարդկանց, ավերելով ու այրելով  ամեն ինչ: Ես իմ կարճ խելքով  էսպես եմ մտածում՝ քանի որ, այնուամենայնիվ գնացել են, ուրեմն նրանք՝ էդ Հասանովն ու Աբասովան, ոչ թե թե կանգնացրել, այլ կազմակերպել են էդ ամենը: Ամենաճիշտ եզրականությունը սա է, որովհետև ամբողջ աշխարհում մեզ  խայտառակող Սումգայիթի  տրաքոցն  էդտեղից  սկսվեց:- Նա քիչ լռեց, ասաց.- այ  քիշի*,  աշխատավոր մարդու համար ի՞նչ տարբերություն՝  հայ ես, ռուս ես, վրացի ես: Ինձ համար մե՞կ չի, թե ում եմ տանելու աէրոպորտ կամ էնտեղից ում եմ բերելու, վարձս տալիս է՝ ալլահա շուքյուր**, շնորհակալ եմ: Հրեն Հայաստանի ադրբեջանցիները եկել, քաղաքը լցվել են: Ես ձեզ ասեմ, էստեղից, Բաքվից  ովքե՞ր են գնում՝ իրենց հարմարավետ տները թողած՝ հայտնի բժիշկներ, դասախոսներ, գիտության և արվեստի գործիչներ, մանկավարժներ, երաժիշտներ, անուն հանած մարդիկ, ոսկի ձեռքերով արհեստավորներ: Էնտեղի՞ց ովքեր են գալիս՝ բազարներում կանաչի ծախող

         ---------------- 

* քիշի (ադրբ.).- մարդ

**ալլահա շուքյուր (ադրբ.) - փառք Աստծո:

սպեկուլյանտներ ու հեռավոր գյուղերում կով ու ոչխար պահող անգրագետ գյուղացիներ, որ իրենց կյանքում երևի բաղնիք էլ չեն տեսել: Ուզում եք համաձայնեք հետս, ուզում եք՝ չէ, մեզ համար մի տեսակ խորթ են նրանք: Երկար փափախները դրած, անթրաշ, ոչխարի հոտը փչում է վրաներից: Բայց, դե, էստեղից գնացած հայերին էլ Երևանում  չեն լավ ընդունում, ասում են՝ «շուռ տված»: Մտնում են խանութ՝ հաց չեն տալիս, ասում են՝ հայերեն խոսիր: Մարդը լեզուն չգիտի, ուրեմս մնա սովա՞ծ: Դրա համար էլ թողնում, գնում են Ռուսաստան, Ամերիկա: Բա կարելի՞ է էդպես:

-Չի կարելի,- լրջորեն ասաց Զարմիկը:- Ասում են, իբր, Գորբաչովը Ղարաբաղի հարցը լուծելու համար գնում է Ստալինի մոտ, խնդրում, որ օգնի: Ստալինը տեղն ու տեղը առաջարկում է Հայաստանն ու Ադրբեջանը միացնել ու մայրաքաղաքն էլ դարձնել Մագադանը:

Վարորդը քահ-քահ ծիծաղեց, ասաց.

- Ադա, վալլահ*, լավ է ասել: Շատ լավ է ասել, մեզ էդպես էլ պետք է: Էն հեռու ժամանակներում,- շարունակեց նա,- էլի էսօրվա նման օրեր էին: Անտառի մեջ մաուզերը կապած երկու մարդ հանդիպում են մի գյուղացու: «Բոլշևի՞կ ես, թե մենշևիկ»,- հարցնում են: Գյուղացին մտածում է՝ ասի մենշևիկ եմ, կարող է սրանք բոլշևիկ լինեն՝  սպանեն, ասի բոլշևիկ եմ, կարող է սրանք մենշևիկ լինեն՝ էլի սպանեն: Ասում է՝ «ոչ բոլշևիկ եմ, ոչ մենշևիկ, ձեր դռան կապած շան թուլան եմ»: Էս մարդիկ ծիծաղում, ձիաները քշում, թողնում գնում են: Հիմի ճիշտ էդպիսի խառը ժամանակներ են:

Մեքենան թեքվեց աջ և, թեթև հռնդյունով հաղթահարելով

-----------------------

*Ադա, վալլահ (ադրբ.). – արա (այ մարդ), Աստված վկա

վերելքը, Ռամանիի ուղղությամբ սլացավ դեպի քաղաք:

-Երբ Բրեժնևը վերջին անգամ եկել էր Բաքու  ի՜նչ էր կատարվում էս ճանապարհին, աման, ի՜նչ էր կատարվիւմ,- նորից խոսեց վարորդը:- Շողոքորթությունն էլ սահման պիտի ունենա: Ամբողջ  աշխարհի աչքի  առաջ, ասես մի մեծ տերության կենտկոմի գլխավոր քարտուղար չէր, կնիկ էր կամ սիրուհի՝ Ալիևը մատանի հագցրեց նրա մատին, և էն էլ  ի՜նչ մատանի՝ երկու հարյուր քսանվեց հազար ռուբլու արժողության բրիլյանտ: Սարքելը՝ սարքել էին տվել, բայց  վճարելու մասին՝ ոչ մի խոսք: Ոսկերչական գործարանի տնօրենը, ասում են, կենտկոմի դռնից չէր  հեռանում, հետո գտան իր կաբինետում կախված: Հա, ամեն ինչ սահման պիտի ունենա: Ալիևը խոստացել  էր մեկ միլիոն մարդով դիմավորել  Բրեժնևին: Հանուն ինչի՞: Ո՞ւմ են պետք նրա տված փոխանցիկ կարմիր դրոշները, սուտ շքանշաններն ու կոչումները, երբ մարդկանց տներում  ուտելու բան չկա, իսկ խանութները դափ-դատարկ են: Ինքս եմ հաշվել թերթում, պլենումի ժամանակ  Ալիևը հարյոր յոթանասուն անգամ նշել էր  Բրեժնևի անունը՝ էլ քսաներորդ դարի ամենաականավոր գործիչ, էլ հայրական հոգատարություն՝ Ադրբեջանի նկատմամբ, էլ «նոր Իլյիչ», ոնց որ  Ախունդովն էր Խրուշչովին անվանում «Նոր Լենին», երևի  նկատի ունենալով, որ նրանք  երկուսն էլ քաչալ էին,- ծիծաղեց վարորդը:- Վալլահ, ամբողջ  իրիկունն ու գիշերը քաղաքից ու  մոտիկ շրջաններից հա  բերում էինք մարդկանց՝ ավտոբուսներով, բեռնատարներով, մեր էս տաքսիներով: Դուք պատկերացնու՞մ եք, թե ինչ ասել է մեկ միլիոն մարդ՝ աէրոպորտից մինչև քաղաք ընկած ճանապարհի երկու կողմերին: Ու թարսի պես էլ, առավոտվա դեմ էնպիսի՜ մի  վարար անձրև սկսեց, է՜նպիսի  մի տեղատարափ, որ նկարագրել  հնարավոր չէ: Ու էդ  ամբողջ ճանապարհին, տեսնում եք, պատսպարվելու ոչ մի տեղ, ոչ մի ծառ ու թուփ: Բրեժնևն ահագին ուշացումով  առավոտյան ժամը տասին  իր  շքախմբով եկավ՝ վշշշ, անցավ: Ու էդ   ժողովրդի մասին  այլևս մտածող չեղավ: Ոչ մի կաթիլ ջուր խմելու տեղ, ոչ մի զուգարան, էդքան ժողովուրդ՝ մոտ  քսանհինգ կիլոմետր  ճանապարհը ոտքով պիտի գնար մինչև քաղաք...Մարդ նայում  էր ու չգիտեր՝ ծիծաղե՞ր, թե՞ լաց լիներ:

         Զարմիկի հետ   պայմանավորվելով վաղը ժամը չորսին հանդիպել  Կարինայի մոտ, ես իջա մեքենայից: Բակում չհանդիպելով ոչ ոքի,  բարձրացա տուն:

         Երկար ժամանակ  փակ մնացած սենյակի բարկ հոտը խփեց դեմքիս: Մտածում էի զանգել Սիավուշին, գլխավորին, մյուս տղաներին: Գոնե Ռենայի ձայնը լսեի, սակայն հեռախոսը չէր աշխատում: Մի պահ քայլում էի ետ ու առաջ, չիմանալով ինչով զբաղվել: Հանգչող արևի ճառագայթները թափանցում էին ապակիների միջով, այդ ճառագայթները լուսավորել էին բազմոցը, գրապահարանն ու գրասեղանը, որի վրա մի մատ փոշի էր նստել: Կառավարական տան կողմից կոչերի ձայներ էին հասնում, այնտեղ աղմկում, երբեմն ծափահարում էին: Երկար նայում էի լուսամուտից, երբեմնի սիրելի, հարազատ քաղաքը օտարացած էր թվում: Երևում էր ծովը, ուր նավով զբոսնում էինք Ռենայի հետ, Կիրովի անվան զբոսայգին էր երևում, այնտեղ, հենց Կիրովի անվան զբոսայգու բարձունքում, «Ազերինֆորմի» թղթակից Յաշար Խալիլովը միասին լուսանկարեց մեզ: Իսկ մինչ այդ, մենք հորդ անձրևի տակ էինք ընկել: Օրն արևոտ էր, բոլորովին անսպասելի, միանգամից որոտաց երկինքը, և այդպես  միանգամից էլ սկսվեց  տեղատարափ անձրևը: Մենք  նույնիսկ չհասցրինք  վազել մինչև  զբոսայգի։ Ահագին թրջվել էինք՝ մինչև հասանք մի ծառի: Ծառուղու վրա թեքված ձիթենի էր դա, համարյա  չէր պատսպարում մեզ: Ես  վախենում էի, թե Ռենան կարող է մրսել, իսկ նա շարունակ քրքջում էր՝ մերթ ընդ մերթ ուսով  հրելով ինձ անձրևի տակ:

         Ռենան  հուզումնալիորեն  գայթակղիչ   ու ցանկալի     էր այդ պահին: Ես նրան  առա իմ գրկի մեջ, սակայն նա, հանկարծակի ծալծլվելով, դուրս սահեց  իմ գրկից, թեթև. քայլքով  մի վայրկյանում հայտնվեց հորդ անձրևի տակ: Դեմքը տեղացող անձրևին, անհոգ ծիծաղելով՝ Ռենան, ձեռքերը լայն տարածած, պտտվում էր տեղում՝ նրբազգայուն քթիկը սիրունիկ կնճռոտած, կիսաբաց շուրթերով, որոնց արանքից  ադամանդի պես փայլում էին ճերմակ ատամները: «Ռենա, կմրսես, ի՜նչ ես անում»,- ես նրան կրկին  քաշեցի ծառի տակ, անձրևաջուրը  ծլլում  էր  նրա  վրայից, թաց շորը կպել էր մարմնին, և դա ավելի էր ուրվագծում նրա  գեղասրունք վայելուչ ազդրերը, ձիգ իրանն ու սքանչելիորեն  կլորիկ կրծքերը: Ռենան ամբողջ մարմնով  քիփ սեղմվեց ինձ և, մատներով անշտապ ետ տանելով  մազերը, խորախորհուրդ  ու  զվարթուն աչքերով նայեց շեղակի: Նրա մարմինը   տաք էր, կրծքերը՝ թարմ թթխմորի պես փափուկ, նույնպես տաք էին, անձրևը շարունակում էր տեղալ, ես Ռենայի  դեմքն առա իմ ձեռափերի մեջ, շուրթերս մեղմիվ  սահեցին  նրա շուրթերի վրայով. թեթև քամու, խոնավ պաղության ու սաստկացող անձրևի խշշոցի  տակ դա հաճելի էր, Ռենային նույնպես, հավանաբար, դուր եկավ  այդ խաղը... Մեր շուրթերը թեթև հպանքով  անդադար սահում էին՝ քսվելով միմիանց, հետզհետե արագացող  մեր շնչառությունը խառնվում էր, սակայն, չէ, չէինք համբուրվում, ես անասելի մեծ դժվարությամբ, բայց երկարաձգում էի այդ քաղցրանուշ պահը: Ալեկոծ հուզմունքից կքված իմ  սիրաբաղձ շուրթերը դիմացան ևս  մի քանի ակնթարթ, ի վերջո, ես անկարող  եղա  այլևս դիմանալու, իմ շուրթերը հուզագրգիռ անհամբերությամբ մխրճվեցին Ռենայի  կրքոտ շուրթերի մեջ... Ես նրան համբուրում էի մի տեսակ անհագ տենչանքով, գուցեև կոպտորեն՝ խածնելով նրա գիրգ շուրթերը, որովհետև Ռենան, անկարող որևէ բառ արտաբերելու, աղերսող  աչքերով ըմբոստացավ իմ մոլեգնության դեմ: Ես մեղմ, ընդհատ-ընդհատ համբույրների անցա, նայում էի Ռենային մի տեսակ վերացած ու իմ աչքերին չէի հավատում, չէի կարողանում հավատալ, որ հիմա, հենց այս վայրկյանին, իմ շուրթերը ձուլված են նրա վարդագեղ թրթռուն շուրթերին... Լեզուս համրանում էր ասես այդ մտքից, աչքերս մթագնում էին, ականջներս՝ վշշում  արտասովոր  ջերմությունից: Այդ ջերմությունը  թափանցում, ներհոսում էր իմ մաշկի տակ՝ տարածվելով երակներովս ու ամբողջովին համակելով ինձ աննկարագրելի  քաղցր անրջանքով:

         Ես կրկին ու կրկին համբուրում էի Ռենային, Ռենան իմ այդ համբույրներին տրվում էր ինքնամոռաց  քնքշանքով, առաջ մղվելով ու ինձ ավելի ու ավելի  սեղմելով, ձգելով դեպի իրեն... Տեր Աստված, քնքուշ զգայականության ի՜նչ անուշ երանություն էր  այդ, դրախտային ինչպիսի  զմայլեցուցիչ պարգև՝ անդադար    տեղացող այդ տաք  անձրևի տակ:

         Հետո, ինչպես միանգամից սկսվել, այդպես միանգամից էլ կտրվեց  անձրևը, ձիթենու մանրիկ տերևների արանքից արևի պայծառ շողն ընկավ Ռենայի դեմքին, նա աչքերը կկոցեց արևից, ծիծաղեց արևոտ դյութիչ ծիծաղով, ես գրկեցի տաքություն բուրող նրա մերկ ուսերը, և մենք դուրս եկանք զբոսայգուց: Եվ այդտեղ, «Մոսկվա» հյուրանոցի մոտ, բարձունքում, պատահաբար տեսա Յաշարին՝ լուսանկարչական խցիկը վզից կախ: Մամլո ասուլիսից  էր  դուրս եկել: Ես նրան խնդրեցի  լուսանկարել մեզ:

         Սկզբում Ռենան իմ աջ կողմն էր կանգնած, հետո արագ  փոխեց տեղը, կանգնեց ձախ կողմում՝ պատրաստ կրկին նկարվելու: «Այսպես ավելի մոտ եմ սրտիդ»,- ծիծաղեց նա: Ռենան դա ասաց  ոչ բարձր, բայց Յաշարը լսեց երևի, ժպտաց, մի անգամ ևս լուսանկարեց: Երկու օր անց, երբ գունավոր  լուսանկարները ցույց տվեցի Ռենային, նա մի պահ հմայված նայում էր, հետո անսպասելի հանդիմանեց. «Ինչո՞ւ է այսպես,- խռովկան ասաց նա,- ես թեթևամիտի պես ժպտում եմ, իսկ դու երկու  նկարում էլ պարկեշտ  տեսքով կանգնած ես... Ոնց որ թե նույնիսկ ուրախ չես, որ միասին  նկարվում ենք: Չէի՞ր կարող ասել, որ ես էլ ինձ լուրջ պահեի: Տեսնողն ի՞նչ կասի»։ «Ի՞նչ պիտի ասի,-կրծքիս սեղմելով նրան, ծիծաղեցի ես:- Պիտի ասի՝ այս  սիրուն աղջիկն  ի՜նչ սիրուն մազեր ունի,ի՜նչ սիրուն աչքեր, սիրուն ժպիտ ու սիրուն թալիսման ունի»: «Իրոք,- սրտանց ուրախացավ  Ռենան:- Թալիսմանը  լավ  երևում է: Գլխավորը դա է»,- լրացրեց  նա  խնդուն հրճվանքով: «Նայիր,- ասացի ես,- ամբողջ քաղաքն է երևում՝ ծովափնյա զբոսայգին, Կույսի աշտարակը, հեռուստակոմիտեի մեր շենքը, «Նոր   ինտուրիստը», ծովը, հետո պիտի նայենք ու հիշենք, որ այդ ամենն անսահման հարազատ ու թանկ էր մեզ համար»: Այդպես ասացի  ես Ռենային այն  ժամանակ: Այնտեղ կան, մնում են ստվերախիտ մութ  ծառուղիները, ուր համբուրվում էինք՝ ուրիշ աչքից թաքուն: Այդ ծանոթ, հարազատ վայրերի անհաղթահարելի  կարոտը  սողոսկում էր սիրտս, տակնուվրա անում հոգիս: Աստված իմ, մի՞թե  այդ ամենը, իրոք, եղել է, և մի՞թե ես վաղը կհանդիպեմ իմ չքնաղ, իմ աննման Ռենային:

Սիմֆոնիկ երաժշտություն միացրի: Մեռյալ բնակարանն ասես շունչ առավ, կենդանացավ: Նվագի բոլոր գեղգեղանքներն ու որոտներն ասես երազի թևով ինձ տանում էին մի ուրիշ՝ զարմանահրաշ  ու անիրական աշխարհ՝ անսպասելի որոտով ու տեղատարափ տաք անձրևով, ձյան աստղաթև փաթիլների հուշիկ վայրէջքով՝ Ռենայի անուշիկ դեմքին, երերուն  մշուշի մեջ ղողանջում էր բխոված  ձիու ոտնակապանքի զնգոցը, զանգուլակները զնգզնգում էին, երբ կովերը դանդաղ շարժվում էին անտառամերձ բացատում... Բազմաթիվ պատկերներ էին  ստեղծվում՝ մեկ Ռենայի հետ Բիլգիայի ծովափին էինք, մեկ՝ Նաբրանում, մեկ նրա հետ քայլում էինք ծովափնյա զբոսայգում, և ես նրան սիրո քաղցր խոսքեր էի շշնջում: Մեղեդին մերթ հետզհետե իջնում, մարում էր տերևների սոսափյունի մեջ, մերթ զվարթ ու թեթև ճախրում, բարձրանում էր, ջրվեժի պես գահավիժում, մերթ ասես հովի թեթև հպանքով անցնելով անտառի վրայով, օրոր էր ասում նրան, և մենք  Ռենայի հետ այդ անտառում էինք, և կարմիր կտուցով փոքրիկ թռչնակն անուշ դայլայլում էր հատուկ Ռենայի համար, և այդ թեթև, շնկշնկան հովից ծառերը օրորվում, հառաչում էին լարային նվագախմբի ձայներով, և այդ ամենը, հնչյունների այդ  հեղեղն ու հոգեցունց  ալեկոծումը ոչ թե մեկ ուրիշ տեղ, այլ իմ ներսում էր, իմ հոգու խորքում...

Ուշ պառկեցի քնելու, իսկ առավոտյան արթնացա ինչ-որ տարօրինակ ձայներից:

Ցուցարարների մի հոծ բազմություն խրոխտ բացականչություններով գնում էր ծովի կողմը, դեպի կառավարական տուն:

Հագնվելով ու մի բաժակ սուրճ խմելուց հետո գնացի խնայդրամարկղ: Հանձնելով խնայգրքույկս, սկսեցի սպասել: Սպասարկող կինը,  խնայգրքույկս ձեռքին, սրահից վեր ելնող փայտե սանդուղքներով բարձրացավ երկրորդ հարկ, որոշ ժամանակ անց վերադարձավ, իմ նկատմամբ ընդգծված սիրալիր էր, նա գտավ իմ քարտը, գումարը գրեց թղթի վրա՝ 40917 ռուբլի, և մեկնեց ինձ:

- Լրացրեք ծախսի օրդերը,- ասաց նա նույն ընդգծված շողոմքոր սիրալիրությամբ,- և եկեք ընդմիջումից հետո՝ ժամը երեքին:

«Փողը կստանամ, սպիտակ վարդեր կառնեմ և ուղիղ Կարինայի մոտ»,- Ռենայի հետ մոտալուտ հանդիպման քաղցր  անրջանքով  ներշնչված՝ հրճվանքի դողով ու խանդավառությամբ մտածեցի ես, և այն մտքից, որ, իրոք,  շուտով, շատ շուտով պիտի տեսնեմ Ռենային, ես պատրաստ էի ակնածանքի խոսքեր ասել այս անչափ բարի, սիրալիր կնոջը: Մտածում էի, փողը ստանալիս՝ անպայման մի երկու հարյուր ռուբլի թողնել նրան:

Ժամը երեքին մի քանի րոպե պակաս ես արդեն խնայդրամարկղի մոտ էի: Վերևից, Արմենիքենդի կողմից Լենինի պողոտայով ափերից ելած պղտոր սև գետի պես մի բազմամբոխ էր իջնում գոռում-գոչյուններով՝ «Ղարաբաղը մերն է, Ղարաբաղը մերն է», «Ալլահու  աքբար, ալլահու  աքբար,  օրդումուզ դահիմա  օլսուն  մուզաֆար*», «Կեցցե Թուրքիան», «Վերադարձրեք  Ալիևին», «Փառք Սումգայիթի հերոսներին»: Նրանց մեջ կանայք ու դպրոցահասակ երեխաներ  կային:

         Ես արագ անցա փողոցը և խնայդրամարկղի մուտքի մոտ,

--------------

          *«Ալլահու  աքբար, ալլահու  աքբար,  օրդումուզ դահիմա  օլսուն  մուզաֆար» (ադրբ.).- «Բարձր է Ալլահը, Ալլահն՝ ամենազոր, Հաղթանակը  կուղեկցի  բանակին  մեր  հզոր:

սանդուղքներին, տեսա ինձ ծանոթ կնոջը, որն այնպես հարգալից էր իմ հանդեպ: Նրա հայացքն ամբոխի կողմն էր, և  ես տեսա, որ նա աչքերով ինձ էր ցույց տալիս: Դա մի կիսավայրկյան տևեց միայն, հաջորդ վայրկյանին ամբոխից մի քանիսը շրջվեցին՝ նրան նայելով, և վազեցին իմ կողմը:

         Դա  այնպես արագ տեղի ունեցավ, որ ես չհասցրի անգամ նորից նայել այդ կնոջը: Առաջին հարվածը գլխիս իջավ: Ես իմ դեմքին զգացի արյան տաքությունը: Իրար հրմշտելով՝ նրանցից յուրաքանչյուրն ինքն էր ուզում ինձ խփել: Նորից հարվածեցին, այս անգամ դեմքիս, և զարմանալի էր, իմ միտքը գործում էր պարզ, հստակ:  «Սպանում են,- մտածեցի,-  հիմա կսպանեն...»:

Վախի, սարսափի ոչ մի զգացում: Եվ զարմանալի էր նաև, որ ցավ չէի զգում բոլորովին: Չորս կողմից հարվածներ էին տեղում: Ինձ հրելով, ինձ հետ ընկնելով ու ելնելով, նրանք ինձ առաջ էին հրում դեպի փողոցի մեջտեղը: Ինչ-որ կարծր բանով  խփեցին ձախ աչքիս, թվաց աչքս պայթեց, ես ջանք էի գործադրում բացել աչքս, բայց չէր հաջողվում: Նրանք միաժամանակ գորգոռում, հայոյում էին, բայց ես ոչինչ չէի հասկանում նրանց ասածներից: Հարվածում էին բոլոր կողմերից, ինձ թվաց բերանս աղի արյուն է լցվում:

         Դարձյալ զգացի տաք արյան հոսքը, բայց  այս անգամ մարմնիս վրա: Ինչ-որ մեկը բարձրացրեց ձեռքի մետաղաձողը, ես մի կիսավայրկյան տեսա նրան՝ լողլող, լորձոտ բերանով, զայրագին ծռմռված այլայլված դեմքով, նա մետաղաձողը թափով իջեցրեց վրաս, ես խույս տվեցի, այն իջավ յուրայիններից մեկի գլխին, և նա վայրենի բղավոցով թավալվեց գետնին, հաջորդ հարվածը, բայց դա երկաթաձողի հարված չէր, ես դա զգացի, կպավ ձեռքիս, մատիս մատանի կար, թռավ մի կողմ, մի քանիսը վազեցին մատանու ետևից: Ես ուզում էի օգտվել առիթից, պոկվել նրանցից, բայց չստացվեց, երեք հոգի պահում էին ինձ ու միաժամանակ խփում էին: Ես թափով շրջվեցի և այդ կարճ ակնթարթում տեսա խնայդրամարկղի կնոջը՝ սանդուխքներին կանգնած ժպտալիս: «Նրանք այս  ամենը գիտեին,- կայծակնային արագությամբ անցավ իմ մտքով:- Նրանք ամեն ինչ նսխօրոք գիտեին»: Կատաղությունից մի տեսակ ասես ուժ առա, թափ տվեցի ինձ, երկուսը մի պահ պոկվեցին ինձնից, ընկան, բայց մեկը մնաց պինդ կառչած, որ չփախչեմ: Հագիս արտասահմանյան  կոճակագամ բաճկոն էր, ես տառացիորեն դուրս սահեցի պիջակից ու բաճկոնից, դրանք մնացին ինձ պահող տղայի ձեռքին, և, օգտվելով վայրկենական իրարանցումից, երբ ինձ ծեծող այդ երեքը տարված էին իմ գրպանները խուզարկելով, մի մասը ուշքի էր բերում արյունաշաղախ ընկերոջը, իսկ մյուսները մատանին էին փնտրում, ես ինձ գցեցի դիմացի շենքի բակը: Ուշքի գալով ՝ նրանք  աղաղակելով վազեցին իմ ետևից, մատանի փնտրողներն էլ երևի հասան, բայց բակ չմտան,  աղմկում  էին մուտքի մոտ: Ամենայն հավանականությամբ, նրանք տեղանքին ծանոթ չէին, չգիտեին, որ բակը թափանցանց ելք ունի դեպի Լենինի պողոտա:

Ձեռքով երեսիս արյունը սրբելով, այդ երկրորդ դռնով ես դուրս եկա փողոց և գլխակորույս վազեցի ուղիղ միլիցիայի ութերորդ բաժանմունք, որի մուտքի մոտ միլիցիոներ էր կանգնած և անտարբեր հայացքով դիտում էր այդ ամենը: Ես հասկացա, որ փրկության միակ ելքն  այն է, որ չասեմ թե հայ եմ: «Ես հրեա եմ,- հասնելով միլիցիոներին, ասացի ես:- Նրանք կարծում էին, թե հայ եմ»: «Այսօր ամեն ինչ հնարավոր է»,- պատասխանեց միլիցիոները, հրելով ինձ կողքի շքամուտքն ու իմ ետևից փակելով դուռը:

Ես լսեցի, թե ինչպես մի քանի հոգի, մոտ վազելով նրան, հարցրին. «Մի հայ չտեսա՞ր այստեղ»: «Ոչ»,- ասաց միլիցիոները: «Բայց նա այս կողմ եկավ»,- լսեցի ես: «Այստեղ ոչ մի հայ չկա»,- կտրուկ պատասխանեց միլիցիոները:

 Այդ պահին, մուտքից մի քանի քայլ այն կողմ, ամբոխը նոր զոհ գտավ: Դռան ճեղքից ես տեսա, թե ինչպես տասնյակ ոտքեր կոխկրտում էին գետնին ընկած մարդուն: Ինձ որոնողները ևս վազեցին դեպի հերթական զոհը:

Ես մի կերպ կանգնած դիմանում էի՝ մեջքով հենված շքամուտքի սառը պատին, ծնկածալերս սաստիկ դողում էին, գիտեի, որ եթե նստեմ կամ ընկնեմ գետնին, այլևս չեմ կարողանա ոտքի կանգնել: Ամբողջ մարմնով դողում, ցնցվում էի, ատամներս իրար էին խփվում, բայց չգիտեի՝  ցրտի՞ց էր դա, թե ստացված վերքերից:

- Ո՞ղջ ես դեռ,- արագ մտնելով ներս, հարցրեց միլիցիոները:

- Այո,- ասացի ես,- ողջ եմ:

- Հիմա ես շտապ օգնություն կկանչեմ: Հենց որ մեքենան եկավ, ես իսկույն կբացեմ դուռը, դու պետք է մի  ակնթարթում հասցնես քեզ գցել մեքենայի մեջ, հասկացա՞ր:

- Հասկացա:

Միլիցիոները շտապ դուրս եկավ մուտքից, ես մնացի նույն դիրքում կանգնած: Լենինի պողոտան ի վար, սպիտակին տվող մետաղաձողերը գլխավերևներում թափահարելով, նոր բազմություն էր իջնում: Անթիվ, անհամար ոռնացող գազանների ոհմակ էր դա, նրանց վերջը չէր երևում, գալիս էին ու գալիս, նրանց գոռում-գոչյուններից, ճիչ ու աղաղակներից պատերը դղրդում էին՝  «Կեցցե Թուրքիան», «Գորբաչովը մեզ հետ է»,

«Գըրըն էրմանիլարի»*, «Էրմանիլար ռադդ օլսուն»,** «Մահ հայերին», «Փառք հերոս քաղաք Սումգայիթին»: Ինչ-որ մեկին գետնին տապալեցին, հետո նա հայտնվեց ամբոխի գլխավերևում, ասես բազմությունն ի վեր լողալով, նա գնում էր՝ խելագար աչքերով, բերանը անսովոր լայն բացած, մի կարճ ակնթարթ երևաց միայն, ջահել տղա էր, նրան նետեցին ցած, այդ տեղում մի պահ ժողովուրդը խտացավ, կանգ առավ, մի րոպե ևս՝  տղան

փռված էր գետնին՝  գլուխն արյան լճում:

Միլիցիայի շենքի դիմաց, «Շաֆագ» կինոթատրոնին կպած տնից դղրդյունով դաշնամուր գցեցին ցած, դաշնամուրի ետևից՝ բազկաթոռի հետ ճերմակահեր մի կնոջ նետեցին ներքև: Կինն այդ ծվվոցով ընկավ ասֆալտին, բազկաթոռից երկու քայլ հեռու, արյան մեջ էր, բայց շարժվում էր. սողալով քիչ առաջ գնաց, հավանորեն, ցնցակաթվածի մեջ՝ նա փորձում էր ելնել: Երկու  տղա, մազերից բռնած, կնոջը քարշ տվեցին դաշնամուրի մոտ, հրհռալով, դա նույնպես լսվում ու երևում էր, կապկպեցին դաշնամուրին, ինչ-որ մեկը բենզին լցրեց, և կինն ու դաշնամուրը միանգամից բոցավառվեցին: Վերևից, երկրորդ հարկի պատշգամբից, աղմուկ-աղաղակով գրքեր ու զանազան  իրեր  էին նետում խարույկի   մեջ: Փողոցից   թե  մոտիկ  տներից  մերթ  ընդ  մերթ   սարսափելի   սուր, հուսահատական ճիչեր էին հասնում ինձ: Տղաների մի խումբ «Շաֆագի» առջև  շրջապատեց մի ծեր կնոջ, կարծես թե հանգիստ խոսում էին, ես դա տեսնում էի, մի երկու րոպե անց տղաները հեռացան, իսկ ծեր կինը մնաց մայթին  մեկնված: Դարձյալ կանացի աղիողորմ ճիչ  լսվեց, մանկական աղեկտուր լացի,

-------------

*«Գըրըն էրմանիլարի» (ադրբ.). –Կոտորեք հայերին

**«Էրմանիլար ռադդ օլսուն» (ադրբ.).- Հայերը կորչեն

կրակոցների ձայներ եկան:

Դռան ճեղքից ես տեսա շտապ օգնության մեքենան, վարորդն արագորեն բաց արեց հետևի դռնակը, իսկ միլիցիոները, նույնպես արագորեն,  շքամուտքի դուռը բացեց, և ես համարյա մի ոստյունով ինձ գցեցի մեքենայի մեջ: Հետագայում զարմանում էի ու հիմա էլ զարմանում եմ՝ որտեղի՞ց ուժասպառ ու արնաքամ մարդու մեջ այդ անբնական ուժը:

          Շտապ օգնության վարորդն ուղղակի, առանց ետևի դուռը փակելու, միանգամից պոկվեց տեղից, և մեքենան քշեց երթևեկության դեմ հանդիման:

         -Գազաններ են դրանք,- ասաց  շտապ օգնության ռուս  բժշկուհին,- մարդու տեսքով, բայց գազաններ: - Նա շրջվեց իմ կողմը,  կարեկցանքով օրորեց գլուխը,  ասաց,- դիմացեք, շուտով կհասնենք:

        Զգում էի, որ ուժերը լքում են ինձ,  կարծես թե   արնաքամ էի դառնում:

Նասիմիի կուսշրջկոմի շենքի մոտից տղա երեխայի սիրտ կտրատող ճիչ լսվեց: Մեքենան Լենինի պողոտայից կտրուկ թեքվեց դեպի Սուրեն Հովսեփյան  փողոց և սլացավ վեր: Դարձյալ աղմուկ-աղաղակ էր, ես սեղմվեցի ապակուն և իսկույն էլ սարսափահար ետ քաշվեցի: Հովսեփյան–Բաքիխանով փողոցների խաչմերուկում, վերևի հարկից ոտքը կտրած մի մարդ նետեցին ցած, ես տեսա նրան. օդում գլխիվայր գնում էր դեպի ներքև, առանց ձեռքից բաց թողնելու անթացուպը: Երևանյան նրբանցքում՝ «Մուղան» ռեստորանի մոտ, մի մարդ կար ընկած, նա դանդաղ, չորեքթաթ տալով մի կերպ ելավ տեղից, բարձրացավ,   մի պահ այդպես մնաց կանգնած՝ ամբողջովին արնաշաղախ, և  տապալվող ծառի պես միանգամից երեսնիվայր փռվեց գետնին՝ ձեռքերն առաջ  տարածած:

         Շահումյանի անվան մշակույթի տան մոտ մեքենան թեքվեց ձախ և Չորրորդ Նագորնայա  փողոցով, հենց տրամվայի գծերի վրայով, սլացավ դեպի Սեմաշկոյի  անվան   հիվանդանոց:  Տների արանքով ինչ-որ տղաներ գրկած հեռուստացույց էին տանում, այս ու այնտեղ մարդիկ կային անշարժ ընկած: Սամեդ Վուրղուն փողոցի հատման կետում, Նասիմիի շրջգործկոմի շենքի մոտ, չորրորդ հարկի պատշգամբից ու պատուհաններից  իրեր էին գցում ցած, ներքևում ամբոխը՝ մեծ ու փոքր, հինայած մազերով կանայք նույնպես կային, խլխլում էր ընկնող ճամպրուկները, գորգերն ու վազում: Այս ամենն ասես իրական կյանքում չէր տեղի ունենում, թվում էր երազ է, մղձավանջային սարսափելի երազ:

Ես շարունակ մտածում էի՝ ինչպե՞ս ներկայանալ հիվանդանոցում: Հայկական ազգանունով վտանգավոր էր, բայց ուրիշ ազգանուն տալ նույնպես չէի ուզում: Զարմանալի է, բայց ինձ այնքան մահը չէր սարսափեցնում, որքան այն, որ կարող էի մեռնել անհայտության մեջ, ուրիշի անուն, ազգանունով: Վերջապես վճռեցի իմ անունն ու ազգանունն այնպիսի փոփոխության ենթարկել, որ ինձ իմացողն իսկույն հասկանար, թե ում մասին է խոսքը: «Ադունց Լեո»- ես որոշեցի դարձնել՝ «Ադունցման Լեո»:

-Ազգությու՞նդ,- Սեմաշկոյի անվան հիվանդանոցի ընդունարանում դա էր ինձ տրված առաջին հարցը:

- Հրեա,- պատասխանեցի ես: - Ադունցման Լեո:

-Հայրանու՞ն։

Վայրկյանապես փոխեցի հորս անունը։

-Մարկովիչ,- անվարան ասացի ես։

Բժշկուհին՝ տղամարդու պես  մարմնեղ, հինայած մազերով, թերահավատությամբ նայեց ինձ:

- Լավ,- ասաց նա և դառնալով ինչ-որ մեկին կարգադրեց.- Կանչիր հրեա  բժիշկներից մեկնումեկին:

- Ինչու՞,- հարցրեց մեկ ուրիշը:

- Թող հրեաների լեզվով խոսեն,- եղավ պատասխանը:

Պարզ էր, խոսքը եվրոպական հրեաների մասին էր, որոնց լեզուն իդիշն է՝ հիմնված գերմանական ինչ-որ բարբառի վրա: Դա ինձ բոլորովին չընկճեց, մի ժամանակ մտքիս դրել էի Գյոթեի ««Ֆաուստը»  կարդալ բնագրով, մի քանի ամիս լրջորեն գերմաներեն էի  պարապում, նույնիսկ «Մարիենբադյան էլլեգիան» անգիր գիտեի գերմաներեն: «Հրեաները խելացի ժողովուրդ են, ոգի առա ես, եթե ես գերմաներեն որոշ բառեր ասեմ, նա իսկույն կհասկանա իրադրությունը և կօգնի ինձ»:

Հրեա բժշկի ետևից ուղարկված սանիտարը վերադարձավ ձեռնունայն:

- Բոլոր հրեաները փախել են տները,- ասաց նա:

- Բոլո՞րը,- խստորեն հարցրեց բժշկուհին:

- Բոլորը,- հաստատեց սանիտարը:

- Լավ,- քիչ մտածելուց հետո տեղի տվեց բժշկուհին: - Երկուշաբթի կպարզենք: Չէ՞ որ երկուշաբթի առավոտյան, մեկ է, նրանք գալու են աշխատանքի:

Արյունաթաթախ շորերը լրիվ հանեցին վրայիցս, բայց փոխարենը ոչինչ չտվին: Մնացի կիսավարտիքով ու ոտաբոբիկ: Կանգնած եմ ցուրտ ընդունարանում, արյունը շարունակում է կաթկթել իմ գլխից ու կողքիցս: Շուրջը ժխոր է, լաց ու հառաչանք, վայնասուն:

- Բու էրմանիդի,*- անսպասելի ու ճվաղուն ձայնով ճչաց բուժքույրերից մեկը, մատը մեկնելով իմ կողմը,- էրմանիդի:  

Բուժքրոջ լղար դեմքը՝ աչքերի ծակուն նայվածքով, ինձ նույնպես ծանոթ թվաց, բայց թե որտե՞ղ էի տեսել՝ մտաբերել

         -------------

  *Բու էրմանիդի (ադրբ.).- Սա հայ է

չկարողացա:

- Սա հայ է,- կրկնում էր նա ցասումնալից պոռթկումով,- հայ է:

- Գուցե սխալվու՞մ ես, - ասաց նրան ինչ-որ կին: - Էդ տեսքով դու դրան ո՞նց ճանաչեցիր, դեմքը լրիվ ուռած, համարյա մի սաղ տեղ չունի:

- Նա ինձ շփոթում է ուրիշի հետ,- փորձեցի պաշտպանվել:

- Ոչ, հայ է, էրմանիդի,- ատելությամբ կրկնում էր նա:

Եվ քանի որ հրեական իմ ծագումը, այնուամենայնիվ, բացառված չէր՝ չնայած բուժքրոջ բողոքներին, ինձ ուղարկեցին վիրահատական բաժանմունք:

Վիրաբույժը լեռնաբնակ հրեաներից էր: Նա անմիջապես սկսեց զբաղվել գլխիս վերքերով: Այդ պահին ներս խուժեց անդադրում բուժքույրը:

- Դա հայ է,- գոչեց նա նույն ճվաղուն, ծղրտան ձայնով: - Դրան պետք չէ վիրակապել:

- Թե ում պետք է ուղարկել ինձ մոտ՝ դա ոչ թե իմ, այլ ձեր գործն է,- անվրդով պատասխանեց վիրաբույժն առանց ընդհատելու վերքի մշակումը:- Բայց եթե մարդն արդեն ընկել է այստեղ, թեկուզ և աֆրիկացի լինի, ես անելու եմ այն ամենը, ինչ անհրաժեշտ է:

- Շնից շուն է ծնվում, մարդուց՝ մարդ,- բուժքրոջ գնալուց հետո խորը հոգոցով ասաց բժիշկը: - Այդպիսներից գազան կարող է ծնվել միայն: Գազանից բացի ոչինչ չի ծնվի: Երկոտանի գազան, Բաքվի փողոցներն այսօր լիքն են դրանցով: Սրանց նմաններն են ցնկնել... Հիմնականը գլխի վերքերի մշակումն է,- ավելացրեց նա ուշացումով,- կողքիդ վերքը ես արդեն չեմ հասցնի մշակել, տեսնո՞ւմ ես ինչքան մարդ կա:

Միջանցքում ահավոր տեսարան էր. արյունաշաղախ, ցավից կիսախելագար մարդիկ՝ դեմքներին ծեծ ու ջարդի հետքեր, տնքոցներ, ճիչ, լաց ու շիվան:

-Այս բոլորը հիմնականում ձեր  հայրենակիցներն են,- նորից խոսեց   բժիշկը,- վախից թաքցնում են իրենց  ազգությունը, բայց ձեր հայրենակիցներն են,- և կարճատև դադարից հետո, ասես ինքն իրեն, մրմնջաց,- Աստված ինչո՞ւ է  նման ծանր փոձության ենթարկում իր հպատակներին, նրանց ո՞ր մեղքի համար:

Վիրաբույժը վեց տեղում կարեց գլուխս, մի քանի կար դրեց նաև աչքիս տակ ու ծնոտիս:

Դեռևս մերկ, ոտաբոբիկ՝ ես մի կերպ, դռներից կառչելով դուրս եկա միջանցք և, մեջքով պատին կպած, դանդաղ քաշվեցի մի կողմ: Ցուրտ էր, ողջ մարմնով մեկ դողում էի, երբեմն կարծես թե  քունը հաղթում էր, մղձավանջ էր պարուրում, անդիմադրելի գայթակղությամբ քաշում, ձգում էր ինձ հատակը, բայց մնում էի կանգնած: Հետզհետե ուժերս չդիմացան, հոգնած, թուլացած՝ ծնկներս  իրենք  իրենց ծալվեցին,  իջա հատակին, միանգամից զգալով նրա սառնությունը, ու մնացի այդպես նստած՝ մերկ ու ոտաբոբիկ: Ամբողջ մարմինս կոտրատվում էր, բերանս՝շարունակ չորանում: Ուշադրություն դարձնող չկար: Կցկտուր խոսակցություններ էին հասնում՝ հայերով լցված ինչ-որ նավի խորտակման, Պերվոմայսկի նրբանցքում  մորթոտված երեխաների ու առևանգված մի քանի տասնյակ փոքրահասակ գեղեցիկ հայ աղջիկների մասին, որոնց պիտի տանեին Թուրքիա՝  գիշերային ակումբների համար:

Ես մահու չափ հոգնել, ուժասպառ էի եղել այս անվերջ տառապանքից, անդադրում աղաղակներից, լացից, ծանր տնքոցներից ու բացականչություններից: Հետո այդ աղաղակները, տնքոցները, լացն ու բացականչությունները գնալով ձուլվում էին հեռավոր ու անորոշ ձայների մեջ:  Ես պարզ տեսնում էի, որ գիտակցությունս երբեմն լքում է ինձ, և հասկանում էի նաև, որ իմ վերքից դանդաղ ծորում է արյունը, ես այդ արյան տաքությունը    կարծես շարունակ զգում էի մարմնիս: Ինձ թվաց, թե ինչ որ մեկը տվեց իմ անունը: Ես ցնցվեցի, որովհետև ես իմ անունը չէի ասել բժիշկներին: Հետո սիրտս սկսեց խառնել, գլուխս տաքացավ, թմրեց, փափուկ կիսանիրհի, թմբիրի մեջ ես չափազանցված պարզությամբ կրկին տեսա  խնայդրամարկղի կնոջը՝ սանդուղքներին կանգնած ժպտալիս, հետո վարագույրների հազիվ նշմարելի ծփանքից հովհարվեց դեմքս, հետո բուժքրոջ ու խնայդրամարկղի կնոջ դիմագծերը շարունակ  խառնվում էին իրար, և ես ջանում ու չէի կարողանում զանազանել, թե նրանցից որն է բուժքույրը և որը՝ խնայդրամարկղի կինը, որն այնպես հարգալից, սիրալիր էր իմ նկատմամբ: Ես գտնվում էի տենդային, զառանցական  ու կիսագիտակից վիճակում, երբեմն մոռանում էի, թե  որտեղ եմ և այդ ինչ աղմուկ է շուրջս, թվում էր՝ երկար ժամանակ է, ինչ այստեղ եմ, երբեմն էլ թվում էր, թե շարունակ միևնույն օրն է ընթանում: Հետո օրը մթնեց, լուսացավ, նորից մթնեց, թե՞ լույսերն էին վառում-հանգցնում: Մեկ թվում էր՝ ինձ ուզում էին վերցնել ու տանել ինչ-որ տեղ, իմ պատճառով, կարծես թե վիճում, կռվում էին: Համապարփակ                                                                    թմբիրի, նիրհի  շղարշի  միջից հեռվում, լուսամուտների մոտ հավաքված տղաների ու աղջիկների մի խումբ գծագրվեց՝ բոլորը սպիտակ խալաթներով: Ես, չգիտեմ ինչու, համոզված էի, որ բժշկական ինստիտուտի  ուսանողներ են,  և որ Ռենան նույնպես այնտեղ է... Այո, նա այնտեղ էր, ես տեսա նրան... միայն թե չգար, չգար  այստեղ, չտեսներ ինձ... Հետո ինձ թվաց՝ ես պարզորոշ լսեցի Ռենայի ձայնը, Աստված իմ, ախր, ես չէի ուզում, որ նա ինձ տեսներ այս վիճակում, չէի ուզում, ես աչքերս չէի կարողանում բացել՝ նրան տեսնելու համար, ես միայն նրա ձայնն էի լսում: «Ես կարոտել եմ քեզ,- ասաց Ռենան, շատ հստակ լսեցի նրա ձայնը,- կարոտել եմ,- ասաց,- բայց, ահա, ոչինչ անել չեմ կարող, ձեռքս չի հասնում քեզ...»։ Ռենայի ձայնը հեռանում էր և, չգիտես ինչու, ինձ թվաց վշտոտ էր նրա ձայնը: «Արի, արի ինձ հետ,- ասաց նա,- մենք կգնանք ուրիշ մոլորակ, այնտեղ, ուր օրենքները կլինեն ուրիշ, մարդիկ նույնպես ուրիշ կլինեն, և ոչ նման այս աշխարհի մարդկանց»: Ես ջանում էի ելնել, մոտենալ Ռենային, բայց ոտքերս չէին ենթարկվում: Հետո կարծես թե սգո երաժշտություն էր հնչում, ես ուզում էի կանչել, ետ պահել Ռենային, բայց չէի կարողանում, շուրթերս չէին բացվում, «Աստված իմ, Աստված իմ, ինչո՞ւ լքեցիր ինձ»,- մրմնջացի  ես մարող հուսահատությամբ և  զգացի նաև, որ այտիս վրայով արտասուք է հոսում՝ խոշոր, ծանր: Իսկ հետո միանգամից ամեն  ինչ գահավիժեց, ընկղմվեց թանձր խավարի մեջ:

Ես ուշքի եկա հիվանդասենյակում: Ձախ աչքս չէր տեսնում, աջը՝ կիսախուփ թարթիչների արանքից միայն: Այո, հիվանդասենյակ էր, չորս մահճակալով, պատերը կրաշաղախով ներկված հիվանդասենյակ՝ կենտրոնում տեղ-տեղ մերկացած էլեկտրալարից կախված հարյուրհիսուն վատտանոց լամպով: Բոլոր մահճակալները՝  պահարանիկներով, երկուսը պատի աջ կողմում, երկուսը՝ ձախ, զբաղված էին: Իմ մահճակալը դռան աջ կողմում էր: Ես հիվանդներին մտովի բաժանեցի ըստ թվերի: Դռան ձախ կողմում առաջինը՝ թիվ մեկ, նրա հաջորդը, դեպի պատուհանը՝ թիվ երկու: Թիվ երկուսի դիմաց, արդեն աջ կողմում՝ թիվ երեք:  Ես թիվ չորրորդն էի: 

- Այ Հաֆիզ, մի տես էս տղային ի՞նչ օրի են գցել, ոնց են նախշել,- մահճակալից իջնելով, ծիծաղելով ասաց թիվ մեկ հիվանդը: - Մի նայիր, վալլահ, ոնց որ թե մի հազար հատ մեղրաճանճ միանգամից կծած լինեն:

- Այ Ալլահվերդի, Աթաղանըն ջանը*, մի տես ինչ ահավոր բան է Բաքվում հայ լինելը, և ոչ միայն հայ լինելը, այլև հայի նման  լինելը: - Սա թիվ երկրորդ հիվանդն էր:

- Կարո՞ղ է՝ մեռած է:- Ալլահվերդի կոչվածը զգույշ մոտեցավ, քիչ կանգնեց ինձ մոտ: - Չէ, մեռած չի, շնչում է: Ջահել տղա է: Լավ դնքսել են: Կարծել են, թե հայ  է:

Հողաթափերի քստքստոցից զգացի, որ կրկին  հետ գնաց, նստեց իր մահճակալին:

         - Աթաղանըն ջանը, քաղաքում ուժեղ ջարդ ու թալան է գնում: Մարդ կա՝ մի օրում միլիոնատեր է դառնում:

         -----------------------

*Աթաղանըն ջանը (ադրբ.).- Աթաղանի արևը վկա։ Աթաղանը՝ Միր Մովսում իրական անվամբ, շիա մահմեդական հավատակիցների շրջանում հայտնի էր իբրև  անոսկոր մարդ, ինչի համար կոչվում էր Աթաղան, այսինքն՝ միայն մսից կազմված,  ապրել է  20-րդ դարում՝ Ապշերոնի թերակղզու Շուվելյան ավանում, որի գերեզմանատանն էլ թաղված է, վայելում է սրբի համբավ, որի անունով երդվում են, իսկ դամբարանի վերածված գերեզմանի մոտ մատաղ են անում։

 Ես արդեն նրանց ձայները զանազանում էի. սա Հաֆիզն էր:

- Հա, ուժեղ կոտորած ու թալան է,- հաստատեց Ալլահվերդին, ասես ափսոսալով, որ այսպիսի մի պատեհ  ժամանակ իրենք   հիվանդանոցում պառկած են:- Էստեղ չի,  պիտի 

գնաս Ղարաբաղ՝ կոտորես: Աղդամում տասնմեկ հազար վագոն զենք կա՝ Իրանի դեմ: Եթե Աղդամում էդքան կա, պատկերացրու՝ ուրիշ տեղերում ինչքան է: Ահա էդ զենքը պետք է ուղղել ոչ թե Իրանի, այլ Ղարաբաղի խռովարար հայության դեմ: Ժաննա Գալուստյան, Զորի Բալայան, Սերժ Սարկիսյան, Ռոբերթ Քոչարյան, Մանուչարով, Իգոր Մուրադյան, բոլորին կոտորես ու թալանես: Եկել են ՝ մեր հողում տեղ ենք տվել, հիմի էլ մտքներում դրել են տեր կանգնել էդ հողերին, միանալ Հայաստանին: Ինչ է, մեռե՞լ են էդ հողերի տերերը:

- Իհարկե, - լրացրեց Հաֆիզը: - Խաչքարերը ինքնաթիռներով բերում, անտառներում թափում են, հետո թե՝ մեր հողն է, տեսեք՝ պատմաճարտարապետական հուշարձաններ կան:

- Այ Հաֆիզ, ի՞նչ հուշարձան, ինչ բան: Պետք լինի՝ կպայթեցնենք, հողին կհավասարեցնենք, ոնց որ Ջուլֆայում, նայողն ո՞վ է: Ուժեղ ես՝ տերը դու ես, ուժեղի մոտ  միշտ թույլն է մեղավոր: Թույլին, անզորին չկա ոչ մի տեղ սեր ու փրկություն: Սա ես չեմ ասում, Նեկրասովն է ասել անցյալ դարի կեսերին: Արիստոտելի խոսքը, թե՝  ճշմարտությունը վեր է ամեն ինչից, հիմարություն է: Հասկացիր, նավթը թանկ է ճշմարտությունից: Այդպես եղել է, այդպես էլ կլինի միշտ: Ղարաբաղի հարցն էլ Ղարաբաղը Ադբեջանի մեջ պահելու խնդիր չէ  սոսկ, չնայած քսան թվականի դեկտեմբերի մեկին Բաքվի  խորհուրդների հանդիսավոր նիստում Նարիման Նարիմանովի և Օրջոնիկիձեի վերամբարձ հռետորությամբ արտասանած ճառերին ու հեղկոմի ընդունած դեկլարացիային, որ  Խորհրդային Ադբեջանը հոժար կամքով հրաժարվում է վիճելի  գավառներից և հայտարարում է  Զանգեզուրի, Նախիջևանի և Լեռնային Ղարաբաղի հանձնումը Խորհրդային Հայաստանին, նույնիսկ Ստալինը «Պրավդայում» հանդես եկավ այդ առթիվ, իմացիր, այդ բոլորը, Հաֆիզ, զուտ  դիվանագիտական  քայլեր էին՝ հանրային կարծիք ստեղծելու համար, և, այո, այսօր Ղարաբաղը Ադբեջանի մեջ պահելու խնդիր չէ միայն, այլ Զանգեզուրն Ադրբեջանին վերադարձնելու խնդիր, որով մենք վերջապես կհասնենք մեր նպատակներին՝  Զանգեզուրով միանալ մեր եղբայներին... Դեմիրելն ասում է, որ  քսանմեկերորդ դարը  թուրքերի դարն է,- մի փոքր դադարից հետո շարունակեց Ալլահվերդին,- մեր դարը, Հաֆիզ, որովհետև մենք ադրբեջանցի չենք, դա Ստալինի հորինածն է, Էլչիբեյն  էլ  է  դա  հաստատում,  մենք  թուրք  ենք, ասիլ* թուրք, և  ոչ  թե    ադրբեջանցի... Հարբեցողությունը, թմրամոլությունը, կաշառակերությունն ու բարոյականության անկումը կործանեց հզոր Բյուզանդիան՝ ճանապարհ բացելով թուրքերի համար: Այսօր նույն անփառունակ կործանման եզրին է կանգնած Ռուսաստանը: Ալեքսանդր երկրորդ ցարը յոթ միլիոն դոլլարով Ալյասկան ծախեց Ամերիկային: Երկու միլիոն յոթ  հարյուր հազար քառակուսի կիլոմետր  տարածք՝ ձկան ու ոսկու վիթխարի պաշարներով՝ մի այդպիսի  չնչին գումարով: էդպիսի  պետությունից ի՞նչ ես  սպասում: Ղրիմը տվեցին Ուկրաինային, հարյուր հազարավոր քառակուսի կիլոմետր  տարածություններ՝ Ղազախստանին: Աջ ձեռքը չգիտի, թե ձախն ինչ է անում:  Ղարաբաղից վեց անգամ  ավել և նավթով ու գազով հարուստ մի տարածք՝ Բերինգի ծովում,

--------------------

*ասիլ (ադրբ.).- իսկական, զտարյուն

հենց վերջերս Գորբաչովն ու Շևարդնաձեն նվիրեցին էդ նույն Ամերիկային: Ռուսաստանի վրա խաչ դիր,  Ռուսաստան չկա։ Սաղ ռուս ազգը խմած-փռված է պատերի տակ, ջահելությունը՝ տղա, աղջիկ, փրթվում են արաղից ու նարկոտիկից: Նրանց երգը երգված է. աճ չկա: Ռուս ազգաբնակչությունը տարեկան երկու-երեք միլիոնով  պակասում է, իսկ  դա, գիտե՞ս, ինչ է նշանակում. մի հիսուն-վաթսուն տարուց հետո նրանք այլևս մեծամասնություն չեն կազմի իրենց երկրում: Ահա թե որտեղ է մեր երկրորդ խնդիրը, ազիզըմ* Հաֆիզ... Այո, մեծ ապագա է սպասում մեզ քսանմեկերորդ դարում: Մեծ ու լուսավոր ապագա: Առայժմ մեզ խանգարողը մանկուրտ  հայերն են... մեր ժամանակավոր հարևանները:

-Ախ, մերոնց ի՜նչն ասեմ,- տնքաց Հաֆիզը,- տասնհինգ-քսան թվերին ինչո՞ւ դրանց վերջը լրիվ  չտվին, որ էսօր նորից գլուխ են բարձրացրել... 1942-ի հոկտեմբերի տասնյոթին Թուրքիան պիտի մտներ Հայաստան, Իսմեթ Իմենյուն բանակն   արդեն  սահմանագլխին  պատրաստ կանգնեցրել էր,  բայց Ստալինգրադն ամեն ինչ փչացրեց...  Աթաղանըն ջանը, ես հենց առաջին հեռագրասյունից կկախեի Զորի Բալայանին, երկրորդ  հեռագրասյունից՝ Աբել Աղանբեկյանին, հետո՝ Սերո Խանզադյանին, Սիլվա Կապուտիկյանին, Բրուտենցին, Շահնազարովին, Թոքմաջյանին, Սիթարյանին, Քըրքորյանին, Շառլ Ազնավուրին, Գյուլբենկյանին, Ալիխանյանին, Խաչատուրովին...

- Նրանց մեծամեծ մարդիկ այնքան շատ են, որ ձեր

---------------

*ազիզըմ (ադրբ.) - թանկագինս

հեռագրասյուները չեն հերիքի,- խոսակցությանը խառնվեց թիվ երրորդ հիվանդը:

- Ա՜, վեր եք կացել արդեն,- ասաց Ալլահվերդին:- Մենք էլ կարծում էինք՝ քնած  եք:

- Որ կարծում էիք քնած եմ՝ ինչու՞ էիք այդքան բարձր խոսում,- դիտողություն արեց Երրորդը: 

- Կներեք, ճիշտ եք ասում,- համաձայնեց Հաֆիզը:- Աթաղանըն ջանը,  վալլահ, շատ ճիշտ եք ասում:

- Անունս Միրալի մուալլիմ է:- Երրորդը քիչ դադար տվեց, ասաց,-  Միրալի Սեիդով: Ակադեմիայում եմ աշխատում: Ձեր անուններն ինչպե՞ս են:

Հաֆիզն ու Ալլահվերդին ասացին իրենց անուն-ազգանունները: Պարզվեց, որ Հաֆիզը տաքսամոտորային հավաքակայանում է աշխատում, իսկ Ալլահվերդին ինչ-որ  հրատարակչությունում խմբագիր է:

- Երբ ինձ բերեցին, դուք քնած էիք,- ասաց Երրորդը հանդարտ ձայնով:- Վաղուց ե՞ք այստեղ:

- Մի երկու շաբաթ կլինի: Ես ու Հաֆիզը համարյա միասին ենք ընդունվել, երևի միասին էլ դուրս գրվենք,- լայն ժպտաց Ալլահվերդին:- Ձանձրացել ենք արդեն, բուժումն էլ վերջանալու վրա է: Դեղեր են՝ տանն էլ կընդունենք:

- Իմը ճնշումս է,- բողոքեց Երրորդը՝  Միրալի  մուալլիմը: - Պատահում է՝ երկու հարյուրից անցնում է: Սարսափելի բան է, վզիցս բռնում է, ա՜յ, էսպես գալիս, քիչ է մնում գլուխս տեղից պոկվի: Այս ընկերն ո՞վ է,- երևի իմ մասին հարցրեց: - Վիճակը վատ է երևում, շարունակ տնքում, զառանցում է:

-Ջուհուդ  է: Նոր են բերել: Երկու օրվա մեջ այդ  մահճակալին չորս հոգի գնացին էն աշխարհը: Բոլորն էլ հայեր, բոլորն էլ ծեծված, զզվելի կերպով այլանդակված: Մեկի անունը Վոլոդյա էր, ազգանունը Սարգիսյան, մեկի անունը՝ Միխայիլ Սարուխանյան, մեկն էլ լրիվ պառավ մարդ էր, փչեիր՝ քամին կտաներ, տվել աչքը տեղից հանել էին: Նրա անունն էլ Գալուստ էր, ազգանունն էլ Նալբանդյան:  Մեկն էլ՝ Պյոտր Նալբանդյան էր: Անունները գրած մոտս կա, պիտի տամ տղերքին:

- Մի տես է, «նալբանդ» բառը մեզնից են գողացել,- հրհռաց Հաֆիզը: - Հետաքրքիր է, ի՞նչ են սրսկում դրանց, որ մի քանի ժամվա մեջ՝ հայդա, գնում են: Աթաղանըն ջանը, գլխավոր բժիշկ Ջհանգիր Հյուսեյնովին ազգային հերոսի կոչում պիտի տալ: Հաստատ:

- Կարծում էինք դա էլ է մեռել,- ծիծաղեց Ալլահվերդին,- բայց տեսանք, որ չէ, շնչում է:

- Դե որ շնչում է՝ կարող է դեռ  չի մեռել,- սրախոսեց Հաֆիզը, քահ-քահ ծիծաղեց իր սրամտության վրա: - Երևում է, լավ ջարդել են:

Մի պահ լռություն տիրեց: Այն երկուսին չէի տեսնում, բայց Ալլահվերդին իմ դիմացն էր, տեսնում էի: Հաստաշուրթ, բրդոտ հոնքերով, ասես հաշիշից ննջակոխ, պղտոր աչքերով, երեսունհինգին մոտ տղամարդ էր՝  ադամախնձորը ցցված, լայն ռունգերով: Նոսր մազերը գահավեժ իջնում էին գլխից, նա ձեռքով երբեմն ետ էր տանում դրանք: Խոսում էր դանդաղ, բառերն ասես ծուլորեն թափվում էին ծխախոտից դեղնած բեղերի տակից:

- Հաֆիզ, գնա՞նք ծխելու,- առաջարկեց  Ալլահվերդին և դարձյալ  հատակին քստքստացին հողաթափերը:

Հաֆիզին նույնպես տեսա՝ միջահասակ, մանր կնճիռներով ծածկված չորուկ դեմքով, էլեկտրական լամպի տակ շողշողացող սեխանման երկարուկ ճաղատ գլխով:

Նրանք դուրս եկան: Երկարատև լռություն էր: Երրորդ հիվանդը, հավանաբար, խորասուզված էր ընթերցանության մեջ, հստակ լսվում էր, թե ինչպես էր  շրջվում գրքի հերթական էջը: 

- Յա ալլահի բիսմիլլահի րրահմանի րրահիմ*: Աթաղանըն ջանը, էս ինչե՜ր են պատմում,- որոշ ժամանակ անց ներս մտնելով  խանդավառ  ոգևորությամբ  ասաց Հաֆիզը: - Ծովափին,  ոնց որ տասնութ թվի սեպտեմբերին, իրարանցում է, հարազատներն իրար կորցնում են՝ ծնողներն իրենց երեխաներին, եղբայրը՝ քրոջը, ամուսինները՝ միմյանց: Ով փող չունի՝ նավի ետևից իրեն նետում է ծովը, գլուխը կորցրած լողում նավի ետևից, խորտակվում: Հայերին վերևի հարկերից վառված շպրտում են ցած, սպանվածներին ինքնաթափ բեռնատարներով շտապ հավաքում են փողոցներից ու բակերից, իսկ Սաբունչու կայարանի առջևում, ասում են, հայ աղջիկներից խորոված  սարքած՝ քեֆ են անում:

- Հայ սիրուն աղջկա խորոված կերած կա՞ս, Հաֆիզ,- բեղի տակ ծիծաղելով հարցրեց Ալլահվերդին:

- Չէ,- գլուխը տարուբերելով պատասխանեց  Հաֆիզը և գնաց դեպի իր մահճակալը: - Հետաքրքիր է, ի՞նչ համ ունի,- արդեն այնտեղից եկավ նրա ձայնը: - Աթաղանըն ջանը, ոչ հայ աղջկա և ոչ էլ խոզի խորոված՝ կերած չկամ,- քրքռաց նա...- Դրանց դա քիչ է դեռ, լրիվ պիտի վերացնես, գերմանական կայզեր Վիլհելմի ասած՝  թողնելով միայն մեկին՝ որպես թանգարանային նմուշ:

- Եղբորս զանգեցի,- շարունակեց Ալլահվերդին: - Ասում է՝ 26 

-----------

*Յա ալլահի բիսմիլլահի րրահմանի րրահիմ (արաբ.).- մահմեդական աղոթքի խոսքեր՝   նամազի ժամանակ, նշանակում է՝  հանուն մեծ ու բարեհոգի Աստծո։ 

կոմիսարների հուշահամալիրը լրիվ քարուքանդ են արել, Մերկուրևի  քանդակները  ջարդոտել, արդեն երկու ժամ է, ասում է, հայկական եկեղեցու դուռը ջարդում են, չի ջարդվում: Մի քանի հոգի տղաներից բարձրացել, պոկել  են  խաչը, վերևից  մտել  ներս, ամեն ինչ՝ խաչերով գրքեր, տարբեր նկարներ-բան, վերևից թափում են փողոց, վառում: Ասում է ինչ-որ մեկը ածուխով եկեղեցու պատին մեծ-մեծ տառերով գրել է. «Абществний тувалет*»: Ժողովուրդը հավաքված ծափահարում, ծիծաղում են: Կիրովի ու Լենինի արձաններն  էլ են պոկել, գցել մի կողմ: Բայց ի՜նչ հոյակապ արձաններ էին...Ռուսներն էլ են փախչում:

-Ռուսնե՞րն ինչու:- Միրալի Սեիդովն էր:

- Որովհետև գիտեն՝ հայերից հետո հերթն իրենցն է:

-Ավելի լավ,- տեղից խնդումնալից արձագանքեց Հաֆիզը:- Նրանց տներն ու ունեցվացքն էլ կմնան  մեզ:

-  Մոռացա, ռուս ու արտասահմանյան ժուռնալիստների ձեռքից լուսանկարչական խցիկներն ու տեսախցիկները, ասում է, խլում, փշրում են: Էդ մեկը ճիշտ են անում, թե չէ, կտանեն աշխարհով մեկ սուտ-մուտ  բաներ կտարածեն մեր մասին: Հա,- սրտանց ծիծաղեց Ալլահվերդին:- Կիրովաբադում  էլ մարշալ Բաղրամյանի արձանն են քանդել, իսկ Շահումյանի  արձանն էստեղ պոկել, տեղը մի շուն են կապել:

- Լավ են արել,- ուրախ վրա բերեց Հաֆիզը:- Կովկասի արտակարգ կոմիսար Շահումյան, դե, գնա կեր: Վալլահ, դա քիչ  է, 26 կոմիսարների էդ համալիրն  էլ պիտի քանդել, քանդել ու ասել՝ չկա, չեն սպանել,  տասնութ թվի ամռանը բոլոր ութ հայ կոմիսարներին  վերցրել,  փախել է Հնդկաստան::

-----------

**«Абществний тувалет»-Общественный туалет (ռուս.).-ՙ «Հասարակական արտաքնոց»

- Կիրովաբադում հաշմանդամների տնից տասներկու հայի՝  տասմեկ   կին և մի տղամարդ, հանել, սաղ-սաղ թաղել են քաղաքից քառասուն  կիլոմետր հեռու,  Քուռ գետի ափին: Վեց հոգու էլ  Հաջիքենդի մոտ են  թաղել։Ասում է վերտալյոտից տեսնող է եղել,  Խանլարի մոտերքում ծառերից մարդիկ կան կախված

- Ադա, շատ էլ լավ են արել,- դարձյալ ուրախ, ոգևորությամբ արձագանքեց Հաֆիզը:- Հայկական   գերեզմաններն էլ պիտի էստեղ քանդել,  ավերել,  մեր   կառավարությունը,   հաստատ համոզված եմ,   էդ էլ կանի։

 - Բա ի՞նչ էին կարծում: Հաշշված է,  մենակ Բաքու քաղաքում ու արվարձաններում իննսուներկու հազար տուն ու բնակարան է ազատվելու:- Ալլահվերդին էր:- Հայաստանից եկած յուրաքանչյուր ադրբեջանցու ընտանիքին՝ երեք բնակարան: Թող ապրեն, քեֆ քաշեն հայերի տներում, հերիք է ինչքան  նրանց  ձեռքին տանջվել են... Պրոֆեսոր  Վագիֆ Արզումանովը պատը  քանդել, մտել է հայ հարևանի տուն, տնեցիներին քշել փողոց:

- Աթաղանըն ջանը, գնում եմ տուն, ես էլ բնակարանի կարիք ունեմ,- ասաց Հաֆիզը: - Հենց էսօր էլ դուրս կգրվեմ: Քաղխորհուրդը հատուկ որոշում է հանել՝ զբաղեցնել  բոլոր հայերի տները: Գնամ մի տուն էլ ես վերցնեմ:

-Լսիր, Հաֆիզ, ծիծաղ բան: Երկրորդ հարկում տասնինը հայերի՝ կնիկ, տղամարդ, ծեծված, մարդու տեսքից ընկած, լցրել են համար վեց հիվանդասենյակը, կարո՞ղ ես պատկերացնել՝ տասնինն այլանդակված վիրավոր մարդ, հինգ-վեց  տեղանոց  հիվանդասենյակում: Իսկական խեղդոց, ոչ մի օգնություն, ոչ մի բան, բժշկական անձնակազմն ու ադրբեջանցի հիվանդները՝ տարբեր հարկերից, գալիս  անպատվում, անխնա ծեծում են դրանց: Երկու տղամարդ և  ութանասուն տարեկան պառավ մի կնիկ էս գիշեր մեռան: Երևի խեղդվել են տոթից կամ էլ ծարավից են մեռել:

-Բա որ ասում եմ,– աշխուժորեն վրա բերեց Հաֆիզը,- գլխավոր բժշկին հերոսի կոչում պիտի տալ, թող էդպես բոլորը  կոտորվեն: Մի թուրք մեռնելիս՝ մոլլա է կանչում, թե հավատս փոխիր, ուզում եմ հայանալ:Մոլլան սրա հավատը փոխում է, վերջին շնչում էս մարդն ասում է. «Ինչ լավ եղավ, մի հայ էլ մեռավ»:- Ասաց ու երկար ծիծաղեց:

-Ներսից մահճակալ-բան դեմ են արել դռանը,- շարունակեց Ալլահվերդին,- բարիկադներ սարքել, որ ադբեջանցիները  չկարողանան  մտնել ներս...Ղարաբաղ էին ուզում՝ միասո՜ւն, միասո՜ւն,- ծոր տալով լրացրեց նա,- դե գնացեք, ահա, ձեզ միասուն:

- Ոչ թե միասուն, այլ միացում,- ուղղեց երրորդ հիվանդը: -  Ճապոնիան  նույնպես «միացում»  է ուզում, պահանջում է Շիկոտանն ու Խոբամայի կղզաշարքը՝ Կունաշիր, Ինտուրուպ, ետ տալ, ինչու՞ ռուսները ճապոնացիների կոտորած չեն սարքում: Ղրիմի ռուսները ցույց են կազմակերպել, պահանջում են Ղրիմը վերամիավորել Ռուսաստանի Դաշնությանը, Մոսկվայի շատ ճանաչված մարդիկ՝ Լուժկովը, ուրիշներ, պաշտպանում են նրանց այդ հարցում: Ինչու՞ ուկրաինացիները դրա համար չեն կոտորում ղրիմաբնակ ռուսներին: Բասկերը ինքնորոշում, անկախություն են պահանջում Իսպանիայում, բայց նրանց Իսպանիայում ոչ-ոք մատով չի կպչում: Նույնը և շոտլանդցիները՝ Մեծ Բրիտանիայում: Օրինակներ շատ կարելի է բերել, այս ամենը  քաղաքակիրթ աշխարհում կասկած չի՞ հարուցում, արդյոք, որ  ազգ ու ժողովուրդ չենք մենք, այլ  կիսավայրենի խայտաբղետ  ցեղերի հավաքածու: Ստեփանակերտում տեղի ունեցած ծնրադիր խաղաղ ցույցերին մենք  պատասխանում ենք  սումգայիթյան հրեշավոր եղեռնով,  ծեր կանանց  ու երեխաների անասնական բռնաբարություններով: Ի՞նչ կապ ունեին Սումգայիթի խեղճ ու կրակ բանվոր հայերр իրենցից չորսհարյուր կիլոմետր հեռավորության վրա  տեղի ունեցող  հանրահավաքների հետ: Ոչ մի կապ:

- Ասկերանում երկու անմեղ ադրբեջանցի սպանվեցին,- փորձեց պաշտպանվել Ալլահվերդին:

-Ստույգ ապացույցներ ունե՞ս, որ  հայերն են սպանել: Չունես...Որովհետև հայերը չեն սպանել նրանց, նրանց մերոնք են սպանել: Սումգայիթ կազմակերպելու համար  պատրվակ, առիթ էր պետք: Հանրապետության ամբողջ ղեկավարությունը դեպքի օրն այնտեղ՝ Աղդամում էր, Ասկերանի կողքին,  հաջորդ  երեկոյան նույն  կազմով՝ Բագիրով, Հասանով, Սեիդով, Ասադով և այլն, Սումգայիթում էին արդեն: Սա ձեզ ոչինչ չի՞ ասում... Իսկ այդ երկու անմեղ ադրբեջանցիները, հարց եմ տալիս քեզ, ի՞նչ էին անում այնտեղ, հայերը  հարսանիքի՞ էին կանչել նրանց Ղարաբաղ: Նրանք մի քանի հազարանոց խաժամուժի հետ  գնացել էին կոտորելու խաղաղ հայ  բնակչությանը, որոնք կուսակցության մարզկոմի և մարզգործկոմի շենքի առաջ կանգնած, չխախտելով խորհրդային երկրի հիմնական օրենքի՝ Սահմանադրության, և ոչ մի կետը, դիմել են Ադրբեջանի և Հայաստանի գերագույն խորհուրդներին, խնդրելով, և ոչ թե պահանջելով, մարզը միացնել Հայաստանին, որովհետև, անցած վաթսունյոթ տարիներին՝   ոչ քաղբյուրոն, և ոչ էլ նրա գլխավոր քարտուղարը,  չեն ժխտում դա,  շարունակ ենթարկվել են խտրականության, հայ  ազգաբնակչության իրավունքները մշտապես սահմանափակվել ու ոտնահարվել են: Ոչ Սումգայիթի հրեշագործության օրերին և ոչ էլ դրանից հետո հայերն իրենց թույլ չտվեցին  հրահրել պատասխան կոտորած, ազգային գիտակցության ու հպարտության այնպիսի մակարդակ հանդես բերեցին, որը համանման էր տոտալիտարիզմի դեմ ուղղված լեհական ազգային դիմադրությանը: Ահա սա է ազգի մեծությունը, որովհետև ազգի մեծությունը  ամենևին էլ նրա թվաքանակով չէ, որ չափվում է, ինչպես որ մարդու մեծությունը չի չափվում նրա հասակով:

- Բայց Ղափանում հո մերոնց կոտորեցի՞ն: - Սա դարձյալ Ալլահվերդին էր:

- Եթե մենք լուրջ մարդիկ ենք,- շատ հանգիստ ձայնով խոսեց Միրալի մուալիմը,- և խոսում ենք լրջորեն, չպետք է զրույցի թեմա դարձնենք փողոցային հիմար ասեկոսեներն ու ոմանց միտումնավոր խզբզանքները՝ թերթերում:  Կա փաստ և կա խորհրդածություններից հանած մտածածին ենթադրություն, դրանք տարբեր բաներ են, մենք պարտավոր ենք խոսել միայն փաստերի լեզվով: Այսպես, ուրեմն, ես, որպես գիտությունների դոկտոր-պրոֆեսոր, որպես  յոթանասունամյա մի մարդ, որը մի քանի լեզու գիտե, այդ թվում նաև՝ հայերեն, նրանց մամուլն ու պատմիչներին կարդում է ոչ թե թարգմանությամբ՝ կանխամտածորեն վերափոխված ու գիտակցաբար աղավաղված, այսինքն՝ միտումնավոր խեղաթյուրված, այլ բնագրով, ամենայն պատասխանատվությամբ հայտարարում եմ, որ Ղափանում ոչ մի ադրբեջանցու  սպանություն չի եղել: Սուտ է այդ բոլորը: Սումգայիթում, Կիրովաբադում ու մյուս վայրերում տեղի ունեցած հայկական կոտորածներից հետո Հայաստանի լեռնային Գուգարքի շրջանում ընդհարումներ են եղել, որի ժամանակ մի քանի հայեր ու ադրբեջանցիներ են սպանվել: Հաշվի առնելով այն, որ յուրաքանչյուր մահ ինքնին ողբերգություն է, ասեմ, որ  Հայաստանի տարածքում, ուր մինչ այս դեպքերը մոտ  հարյուր վաթսուն հազար ադրբեջանցիներ էին ապրում, քսանվեց ադրբեջանցի է զոհվել: Այսքանն է: Այնինչ սպանված հայերի թիվը մեզ մոտ հարյուրների է հասնում: Միայն Բաքու քաղաքում, Կիրովաբադ, Սումգայիթ-բան չհաշված, չհաշված Լեռնային Ղարաբաղն ու շրջանները՝ Շամախի, Աղսու, Իսմայիլլի, Շամխոր, Շաքի, Դաշքեսան, Շահումյան, Խանլար և այլն, չորս հարյուր քսան հազար հայ էր ապրում, այսինքն՝ մոտ երեք անգամ ավելի, քան Հայաստանի բոլոր ադրբեջանցիները միասին վերցրած: Իմ տղան, չեմ ասում որտեղ, բայց բարձր տեղ է աշխատում և, համոզված եղեք, որ նա գիտի ճշմարտությունը: Մնացածը՝ ինչ հեռուստատեսությունն է հաղորդում կամ թերթերում են մոգոնում, զուտ քաղաքակականություն է՝ հեռու ճշմարտությունից:

- Բայց դուք հո չե՞ք ժխտի, որ դաշնակները տասնութ-քսան թվականներին բռնություններ արեցին մեր դեմ,- ասաց Ալլահվերդին:- Անդրանիկը Ղարաբաղում ինչեր ասես, որ չարեց մեր խաղաղ բնակչության հետ: Ի միջի այլոց, Ռասուլ Ռզայի հայտնի բանաստեղծությունը՝ Անդրանիկի  դեմ, ես եմ մտցրել նրա երկերի առաջին հատորի մեջ:

- Նախ՝ Անդրանիկը երբեք չի եղել Ղարաբաղում, երկրորդն էլ՝ քո ասածը մեր այս խոսակցության հետ ոչ մի կապ չունի,- մի  տեսակ դժգոհ տոնով ասաց Միրալի մուալլիմը:- Բայց   կպատասխանեմ: Այո,- հաստատեց նա,- բնավ չեմ ժխտում դա, Զանգեզուրում  ադրբեջանական երեսուն գյուղ ավերվեց, չեմ ժխտում՝ չարիքը չարիք է հարուցում, սակայն եկեք հիշենք մուսավաթականների արածները, երբ նրանք, դավադիր թողտվությամբ վրացիների, (որոնք, օգտվելով հայերի ծանր վիճակից, զավթեցին Ախալքալաքը, Ախալցխան ու Լոռու մեծ մասը ),  թուրքական Նուրի փաշայի զորքի հետ Թիֆլիսից Գյանջայի վրայով տասնութ թվի սեպտեմբերին եկան Բաքու՝ ճանապարհին ավարի ու ավերի ենթարկելով ինչ որ հայկական էր: Երեք օր ու երեք գիշեր ու դրանից էլ հետո, հայկական կոտորած էր այստեղ: Ի միջի այլոց, Բաքվի այդ կոտորածի համար  մուսավաթական կառավարության ներքին գործերի նախարար Ջիվանշիր Բեհբուդխանին, որին, ընտանիքի հետ միասին, Շահումյանն իր  տանը պատսպարել, փրկել էր մարտյան դեպքերի ժամանակ, և  վարչապետ  Խան-Խոյսկուն հայ վրիժառուները մահապատժի ենթարկեցին, Ջիվանշիրին՝ Ստամբուլում, Խան-Խոյսկուն՝ Թիֆլիսում, ինչպես որ տասնհինգ թվականի կոտորածների համար սպանեցին Թալեաթ փաշային, Էնվեր փաշային, Ջամալ փաշային, մեծ վեզիր ու վարչապետ Սայիդ Հալիմ փաշային  ու մյուսներին... Բաքվում այն ժամանակ էլ այսօրվա պես ավերում, այրում էին հայերի տները, հափշտակում նրանց ունեցվածքը, բռնաբարում կանանց ու երեխաներին՝ հինգ-վեց  տարեկանից սկսած մինչև վաթսուն-վաթսունհինգ տարեկանները, և նրանց ձեռքը բռնող չկար: Ձեզ եմ  պատմում, ուրիշ տեղ չեմ պատմի, որովհետև պատմելու բան չէ սա, պետական գաղտնի արխիվում եմ կարդացել: Հայերից այդ օրերին հինգ հարյուր յոթանասուներկու հոգի բռնաբարվել է, եղել են  բազմաթիվ դեպքեր, երբ միևնույն անձնավորությունը  բռնաբարվել է մի քանի անգամ և մի քանի մարդկանցից և կամ   կողոպտիչների միևնույն խմբի կամ տարբեր խմբերի մարդկանց կողմից: Եղել են դեպքեր, երբ դեռահաս աղջիկներ՝ տաս, տասներկու, տասնչորս տարեկան, բռնաբարվել են ծնողների ներկայությամբ, եղել են դեպքեր, երբ մորը և աղջիկներին բռնաբարել են  միաժամանակ և իրար ներկայությամբ, եղել են դեպքեր, երբ սրի են քաշել ընտանիքի  տղամարդկանց և նրանց դիակների կողքին բռնաբարել նրանց կանանց, մայրերին, դստրերին, քույրերին...

-Սումգայիթում էլ է էդպես եղել,- արձագանքեց Ալլահվերդին, բերանը լայն բաց արած՝ ամբողջ դեմքով երկար հորանջեց:- Քաղբյուրոյի նիստում, սղագրությունը կա, կարդացել եմ, Յազովը նշում է, որ Սումգայիթում ադրբեջանցիները երկու հայ կնոջ կուրծք են կտրել, մի կնոջ էլ գլխատել են, իսկ մի  հայ  ջահել աղջկա,  էդ սղագրության մեջ դա էլ կա նշված, ուղղակի մաշկահան են արել: Մեր  ժողովուրդն էդպես է՝ արյան հոտ առավ, էլ չես կանգնեցնի...

-Եվ մենք կոչվում ենք ա՞զգ,- բորբոքվեց Միրալի մուալլիմը:- Կոչվում ենք մա՞րդ: Այդ դեպքում՝ ո՞րն է գազանը, եթե մենք մարդ ենք...Պաշտոնական թվերով, այդ տասնութ թվականին Բաքվում հազար հարյուր քառասուներկու հայ հարս ու աղջիկներ են առևանգվել երկու ամսվա մեջ, իսկ թե իրականում քանի հոգու են առևանգել, աստված գիտե: Նրանց թաքցնում էին Բաքվին մոտիկ արվարձաններում, դաչաներում, գյուղերում, մի մասը ծախել են Պարսկաստանի  քուրդ բեկերին, մի մասը՝ տարել Թուրքիա և արաբական երկրներ: Բաքվի Հայոց  ազգային խորհուրդը շատ է չարչարվել՝ գտնել ու  փրկել նրանց, բայց, ապարդյուն, չեն կարողացել գտնել: Քաղաքի  այն ժամանակվա հարյուր տաս հազար  հայ ազգաբնակչության համարյա կեսը  բնաջնջվեց այդ օրերին: Իսկ ի՞նչ եղան թուրքական զորքի առջևից փախած այն քսանհինգ  հազար մերկ ու անոթի հայերը՝ Եվլախից, Գյոքչայից, Աղդաշից, Աղսուից, Շամախուց ու այլ տեղերից, որոնք  ահավոր պայմաններում պատսպարվել էին մալականների գյուղերում՝ Մարազա- բան, ոչ ոք չգիտե, ինչպես որ  անհայտ է նաև ավստրո-գերմանական  ռազմաճակատից տուն վերադարձող տաս-տասներկու հազար այն  հայ զինվորականների  ճակատագիրը, ովքեր Շամխորի հունվարյան արյունոտ դեպքերից հետո, ճանապարհները փակվելու պատճառով, մնացել էին Բաքվում: Ալյաթ   կայարանից սկսած, երկաթուղու ամբողջ երկարությամբ՝ Քյուրդամիր, Լյաքի, Հաջիգաբուլ, Խալդան, Ուջար, մինչև Վրաստանի սահմանը՝ Փոյլու կայարան,  համակենտրոնացման ճամբարներ էին ստեղծված,  հազարավոր հայ   տղամարդկանց  գիշեր-ցերեկ բանեցնում էին  այդ ճամբարներում, տանջամահ անելով սպանում: Բանտերը նույնպես լցված էին հայերով, որոնք անասելի կտտանքների էին ենթարկվում այնտեղ: Փողոցներից ու տներից, առանց որևէ պատճառի, տանում էին հայ մարդկանց և  այլևս ոչ ոք  չէր  տեսնում նրանց: Ավաղ, անմեղ զոհերի արյամբ ստեղծվեց մեր առաջին պետությունը: Իսկ ի՞նչ արեցին մուսավաթականներն ու թուրքերը  Ղուբայի, Խաչմազի ու Լենքորանի բազմահազար հայության հետ: Տասնյակ գյուղեր հայաթափ եղան այդ շրջաններում: Նուխիում մի քանի օրվա ընթացքում տասնմեկ հայկական գյուղ հրդեհվեց: Մի տասնամյակ հազիվ չանցած, կրկին անգամ  ավերվեցին Նախիջևանի, Օրդուբադի,  Արեշի, Ղազախի, Եվլախի,  Գյոքչայի, Աղսուի, Աղդաշի բոլոր հայկական գյուղերն ու Ագուլիս քաղաքը: Միայն ներկայիս Շամախու շրջանում քսանհինգ գյուղ ավերվեց, չհաշված Շամախու հայկական թաղամասը, չհաշված հենց Ղարաբաղի մոտ հարյուրի հասնող գյուղերն ու Շուշի քաղաքը: Վրացական «Ցկորի Ֆուրցելի» թերթը Շուշի քաղաքի ավերման մասին այդ օրերին գրել էր, թե Կովկասում մի ադամանդ կար, թուրքերը փշրեցին: Մեր խոսքն այդ մասին չէ այսօր:

- Բոլոր դեպքերում հայերը մեզնից չպետք է պահանջեին Ղարաբաղը,- մահճակալի վրա մեկնվելով ու  վերստին ձայնեղ հորանջելով՝ ասաց Ալլահվերդին:

- Այս հարցում ես համակարծիք եմ քեզ,- վրա բերեց Միրալի մուալլիմը: - Ասեմ՝ ինչու:

Ալլահվերդին գլուխը թեքեց, ուշադիր նայեց զրուցակցի կողմը:

- Հայերը Ղարաբաղը մեզնից չպետք է պահանջեին, որովհետև Ղարաբաղը, ինչպես և Նախիջևանը, ոչ թե  Ադրբեջանն է խլել Հայաստանից,- շարունակեց նա,- այլ Մոսկվան է նվիրել մեզ: Դրա համար էլ, այստեղ ես համաձայն եմ քեզ հետ, հայերը Ղարաբաղը պետք է պահանջեն ոչ թե Ադրբեջանից, այլ Մոսկվայից, որը և հեղինակն է ազգամիջյան  այս ընդհարումների և թշնամության: Ահա քեզ  նոր ապացույց. ասօր Բաքու քաղաքում  հայերին անխնա կոտորում են՝ Գորբաչովը Լեռնային Ղարաբաղում  է  անձնագրային ռեժիմ ու  արտակարգ դրություն մտցնում, ուր ապաստան են գտել  Սումգայիթից  և այլ վայրերից փախած հայերը: Սումգայիթը նույնպես ոչ թե ադրբեջանցիները կազմակերպեցին, այլ ադրբեջանական կուսակցական մաֆիան՝ համաձայն Կրեմլից տրվող հրահանգների: Ինչու՞ չկանխվեց կոտորածը, ինչու՞ զորքը երեք օր պարապ կանգնած՝ չէր միջամտում: Ներքին գործերի նախարարի հրամանով  մոտ օրերս բանտերից  յոթհարյուր քրեական հանցագործներ  ազատ են արձակվել, ինչո՞ւ: Պարզ է, թե ինչու: Գիտե՞ք, թե ժողովրդական ճակատի ղեկավարներից մեկին՝ Սամեդ Վուրղունի ավագ որդուն՝ Յուսիֆ Սամեդօղլուն ինչ է պատասխանել կուսակցության Ադրբեջանի կոմկուսի կենտկոմի առաջին քարտուղար Աբդուռահման Վեզիրովը: Սամեդօղլու հաղորդմանը, թե շաբաթ օրը, հունվարի տասներեքին, քաղաքում հայերի ջարդ է սպասվում, հարկավոր է շտապ միջոցներ ձեռնարկել, նա պատասխանել է. «Ոչինչ, թող տղերքը մի քիչ զվարճանան, լիցքաթափվեն»:

Միրալի  մուալլիմը  քիչ լռեց, ասաց.